У вочарадзь паставілі нас, сорак чалавек у вочарадзь, і давай страляць.

Гэтага самага чалавека, Дзямянаў хлопчык уперадзе стаяў на вочарадзі. Маці яго, гаспадыня з дачкою, стаяла ззаду за людзьмі. Як сталі страляць, дык Дзямяна першага. У патыліцу — ён і ўпаў, ні славечка не сказаў, ні славечка.

А хлопчык ужо ідзе, бедны, ідзе ды ўсё: «Ой, баюся, ой, баюся!» А як стрэлілі, дык ён яшчэ крыкнуў: «Ой, не баюся!» — і ўпаў.

Пытанне: — Так і крыкнуў?

— Крыкнуў. Спачатку: «Ой, баюся!», а потым: «Ой, не баюся!» Яму гадоў дванаццаць мо было.

Ну, як застрэлілі хлопчыка, дык яна, маці, што ў самым канцы стаяла:

— Ой, падажджэце, паночкі: няхай ужо сямейка за сямейкай. I я прыду.

Прышла тая ўжо маці ды на дачку:

— Ідзі, Волька, і ты.

Дзевачку гэта застрэлілі, тады яна падышла:

— Я сама.

Ды так вот узялася за галаву ды падшылася пад забітага мужа. Дык ёй у шыю — як дасць, яна галавою як матане і нагой… Тры разы страляў у яе, а і тры разы янанагой…

Мы стаім усе, а ў мяне сястрын хлопчык, гадоў, можа, сем, і майму паўтара года. Вот усё тут гарыць, кажацца, разрываецца, — што мне рабіць?.. Ці гэта дзяцей упярод, ці самой?..

I прышоў такі, у ачках. I пракраціў расстрэл. Пракрацілі расстрэльваць. Пагаварыў ён па-рускі, абыскаў нас па карманах.

А яны, гэта, уехалі ў такую твань, — яны коньмі, верхам ехалі, — што коні лёд не могуць паламіць, бо ногі парэжуць. Дык яны — нас. Мы ідом, рукамі лёд ломім, а яны за намі коньмі едуць, вярхамі. Дык я свайго пацана на лёдзе падсуну ды і ламлю той лёд. Ды даламілі ўсю даліну рукамі, ды паабразалі рукі. Выбраліся мы з гэтай даліны, дык у каго якая сумачка была, дык пераабуўся. А суседчына маці, яна стараявя была, выйшла яна, бедная, з вады, а ў яе ніякай клуначкі. Яна не пераабулася і так акалела, так акалела, на калені так і ўпала. А ён падышоў, немец, каленам у плечы — яна так і заткнулася. Ён яшчэ і стрэліў у яе.

Ну, а нас ужо гоняць, гоняць… А хлопчык адзін… I штонікі ўпалі, голенькі. Ідзе голымі ножкамі, ужо не можа ісці, замерзлі ногі так. Дык немец з разрыўное пулі… Кішачкі выматала, ён енчыць, ён енчыць, а нам аглядацца не даюць на таго хлопчыка. Пайшлі, а яно чутно — як хлопчык енчыць той…

Чуствую я, што вот-вот партызанскія курані. А немцы ж не знаюць…

I вот лартызаны ўгледзелі з кураней, што гэта… А яны нас першых гналі. Едуць немцы на конях, а нас наперадзе — жанок з дваццаць яшчэ было засталося, а чалавек дванаццаць застрэлілі.

I тады гэтыя партызаны сталі страляць па тых немцах. Дык мы пападалі ды паўзём к кураням. А немцы таксама пападалі, і іх дваіх тады забілі, немцаў, на Рудніцкім балоце.

Прыпаўзлі мы ўжо к партызанскім кураням, і так ужо засталіся мы жывыя…

Пытанне: — Аяк ваш хлопчык той, малы?

— Хлопчык мой, бедны, памёр, не вытрываў…

Пытанне: — А сям'я ў вас якая цяпер?

— Цяперашні мой муж перад вайной пайшоў у кадравую, аставіў жонку, матку і сына, а прышоў — ужо не застаў нічога. I мы з ім пабраліся, пажаніліся сіротамі. I займелі шэсць сваіх дзяцей. Дзеці ўжо нашы павучыліся, самаму меншаму вот ужо трынаццаць гадоў. Усе дзеці ўжо, слава богу, жывыя: тры дочкі і тры сыны. Двое ў Бабруйску, адна работае за эканаміста па связі, а адзін, гэта, кончыў лесатэхнікум у Бабруйску, а адна дзеўка ў Пінску, на трэцім курсе педвучылішча. А хлопец у арміі адзін. Кончыў адзінаццаць класаў. Адна ў дзесятым класе, а самы меншы — у пятым.

Пытанне: — А першы ваш муж быў таксама мясцовы?

— Мясцовы. Зайцаў. Гэта цяпер я Мініч. Яго брат брыгадзірам у нас. Дружылі мы, я тры гады з ім дружыла. Я сагласна была ўмесце… Я ж і прасіла таго партызанскага ўрача, каб ён нас з мужам разам атравіў… I ваабшчэ я такая душэўная: гінуць, дык умесце гінуць…

Ручнік яшчэ ўсё ляжыць на каленях. Ды слёз ужо няма…

Закончыўшы сваю аповесць, Вольга Андрэеўна маўчыць. I мы маўчым.

I ў гэтым маўчанні яна схамянулася:

«…Божа, божа, яшчэ ж адно забылася я!.. Такое праісшэсцвіе было, што я проста на сябе віну бяру. I гэта тады яшчэ, у першую блакіроўку, у сорак другім. Яй-богу, і крлькі я жыцьму, я буду столькі віну на сабе імець!..

Адна жанчына — у яе пляменнік быў у партызанах, а меншыя хлопчыкі, яго брацікі, дома. Калі яны сталі нам, немцы, гранаты кідаць у хаты, дык гэтая жанчына і свае дзевачкі, і гэтых хлопчыкаў… Выскачыла з хаты і крычыць:

— Дзеткі, бяжыце куды вочы глядзяць!..

Гэтыя дзевачкі, большанькія яны, дык яны пабяжалі за мацераю, а тыя хлопчыкі, меншанькія ўдвох, — па колькі ім было годзікаў, не прадстаўляю, — дык яны прабеглі трохі з цёткай ды ўжо і не ведаюць, куды яна пайшла…

Я цягла мужыка, ужо вечарам гэта, і, вы знаеце, што вот так, метраў трыццаць, яны ад мяне ішлі назад, за рукі пабраліся хлопчыкі, ішлі назад у сяло. I чаму мне розуму не было — яй-богу, ну, проста непрасціцельна! Чаму мне было не сказаць: «Дзеткі, вяртайцеся назад!» Мне неяк на вум… Проста я расцерана была. А патом ужо, назаўтра, я апомнілася. I вот на сягоння, вот, дзе пабачу двое дзетак роўных, дык абязацельна я напамяну тых дзяцей. I я вот на сябе віну бяру: чаму я іх не вярнула, тых дзетак… I пайшлі яны, і так ніхто не знае, дзе яны дзеліся. Ці яны іх таксама, немцы, у агонь пакідалі?..»

Гэта праўда — душэўны вы, Вольга Андрэеўна, чалавек!

I як ні добра, як ні ладна жывецца вам сёння — не забыцца ніколі пра тое ўсё, што было.

I тыя хлопчыкі маленькія, пабраўшыся за ручкі, будуць ісці ды ісці па снезе… Крывавым снезе вашай памяці.

Цяпер —. ужо не толькі вашай…

Успаміны людзей, якія тут прагучалі і будуць зноў і зноў гучаць, мы збіралі чатыры гады. А збіраць паехалі амаль тры дзесяцігоддзі пасля саміх падзей.