36. Ніхто не зьяўляецца гэтакім шчасьлівым, каб ягоная сьмерць ня выклікала ў каго-небудзь з навакольных пачуцьця злоснае радасьці. Няхай сабе быў ён і выдатным чалавекам - усё-ж знойдзецца, нарэшце, хто-небудзь, хто сам сабе скажа: Нарэшце мы можам свабодна ўздыхнуць, пазбыўшыся гэтага настаўніка. Праўда, ён нікому з нас ня быў цяжарам, але ўсё-ж мы адчувалі, што ён патаемна асуджае нас.
– Вось што скажуць пра выдатнага чалавека. Што датычыцца нас, дык колькі ў нас іншых уласьцівасьцяў, якія выклікаюць у шмат каго жаданьне пазбыцца нас? Падумаўшы пра гэта ў перадсьмяротную хвіліну, ты з большаю лёгкасьцю разьвітаешся з жыцьцём, сказаўшы сабе: Я разьвітваюся з тым жыцьцём, у якім нават самыя блізкія мне людзі, для якіх паклаў гэтулькі высілкаў, аб якіх гэтак горача маліўся і клапаціўся, нават і яны хочуць пазбыцца мяне, спадзяючыся на тое, што гэта, магчыма, прынясе ім нейкую палёгку. Які-ж сэнс для каго-небудзь жадаць болей працяглага жыцьця? Усё гэта, аднак, не павінна схіляць цябе адносіцца да акружаючых цябе пры разьвітаньні меней дабразычліва: застаючыся верным свайму характару, адносься да іх па-сяброўску, дабразычліва, лагодна. З другога боку, не разьвітвайся зь імі так, нібы цябе адрываюць ад іх, але няхай гэтае тваё разьвітаньне станецца падобным да бязбольнага аддзяленьня душы ад цела пры добрай сьмерці. Аднак-жа і зь імі злучыла і зьвязала цябе натура. А цяперака яна разьдзельвае вас. І я разьвітаюся зь імі, як са сваякамі, але без упартасьці і супраціву - бо і гэтая ростань зьяўляецца адным з актаў натуры.

37. Прывучай сябе паводля магчымасьці пры ўсялякім дзеяньні іншага чалавека, ставіць сабе запытаньне аб мэце, якую ён думае асягнуць. Пачні з самога сябе і дасьледуй перш самога сябе.

38. Памятай аб тым, што ўсё, што кіруе табою, тоіцца ўнутры самога цябе. Тут - здольнасьць слова, тут - жыцьцё, тут, калі хочаш ведаць, чалавек. Ніколі не атаесамлівай зь ім пакрываючую яго абалонку і тыя часткі, якія на ёй утварыліся. Яны падобны на цясьлярскую сакеру, розьнячыся толькі тым, што дадзены нам натураю. І калі-б гэтыя часткі былі пазбаўлены рухаючае і стрымліваючае іх прычыны, дык з іх ня было-б большае карысьці, чымся зь верацяна для ткаля, зь пяра для пісца, зь бізуна для рамізьніка.

1. Свомасьці разумнае душы: яна агортвае зрокам самую сябе, распадзяляе самую сябе, чыніць сябе гэтакаю, якою яна жадае быць, сама карыстаецца пладамі, якія сама прыносіць, і гэта тады, калі пладамі расьлінаў карыстаюцца іншыя; дасягае ўласьцівае ёй мэты, калі-б ня была пакладзена мяжа жыцьця. У часе скокаў, сцэнічнага паказу і іншага, усякая замінка пазбаўляе закончанасьці ўсяе дзейнасьці. Ня так тут: у якой-бы частцы і ў якім-бы месцы ні была спынена дзейнасьць разумнае душы, яна выконвае сваё прадназначэньне ў паўніні і без недахопаў, затым можа сказаць: Я ўзяла сваё.
– Разумная душа аблятае, далей, увесь сьвет і акаляючую яго паражнечу, дасьледуе яго форму, пранікае ў бязьмежную вечнасьць, ахапляе розумам пэрыядычнае адраджэньне Цэлага і разумее, і ўсьведамляе, што нашы нашчадкі ня ўбачаць нічога новага, як і нашы продкі ня бачылі нічога звыш таго, што мы бачым, але, што чалавек, які дасягнуў да сарака гадоў, калі ён мае хоць які-небудзь розум, дзякуючы агульнай аднастайнасьці, нейкім чынам ужо бачыў усё мінулае і ўсё, што мае адбыцца. Разумнай душы ўласьцівы таксама і лагоднасьць да суседа, і праўдзівасьць, і сьціпласьць; яна нічога ня ставіць вышэй за сябе, што ўласьціва і праву. Такім чынам, няма ніякае розьніцы паміж слушным розумам і розумам справядлівасьці.

2. Ты будзеш адносіцца з пагардаю да вясёлае песьні, да танцаў, да ўсіх адменаў барацьбы, калі разьдзеліш усю мэлёдыю на паасобныя гукі і адносна кажнае паставіш сабе пытаньне: Ці перад ім я не магу ўстояць? Аднак ты будзеш саромецца адказаць афірматыўна. Рабі адпаведна да гэтага з танцамі, адносна паасобных рухаў і палажэньняў цэла, а гэтаксама і з барацьбою ўва ўсіх яе адменах. Памятай, што ўва ўсім, за выняткам мужнасьці і яе дзеяньняў, неабходна зараз-жа пераходзіць да разгляду частак і зь іх разьдзяленьня чэрпаць пагарду да цэлага. І гэтак паступай ўва ўсім жыцьці.

3. Душы, гатовае да ўсяго, ня цяжка будзе, калі спатрэбіцца, разьвітацца з целам, усё роўна, ці чакае яе згасаньне, рассеяньне, ці новае жыцьцё. Але гэтая гатоўнасьць павінна кіравацца ў васяродзьдзі ўласнага меркаваньня, паказваючы сябе не сьляпою ўпартасьцю, як у хрысьціянаў*, а разважлівасьцю, паважнасьцю і адсутнасьцю самавыстаўляньня сябе: толькі тады яна станецца пераконваючаю і для іншых.

* Некаторыя дасьледнікі ўважаюць, што спасылка на хрысьціян, зьяўляецца пазьнейшаю ўстаўкаю.

4. Ці зрабіў я што-небудзь для агульнага дабра? Значыцца, я прынёс карысьць самому сабе. Ніколі не пакідай гэтае думкі і не адмаўляйся ад яе ані ў якім выпадку.

5. У чым тваё мастацтва?
– У тым, каб быць добрым. Але, ці асягнеш ты ў ім дасканаласьць інакш, як толькі з дапамогаю веды, як пра натуру Цэлага, гэтак і пра адумысны склад чалавека?

6. З пачатку трагэдыі павінны былі прыпамінаць глядачам аб тым, што вядомыя падзеі паводля натуры адбываюцца вядомым спосабам, і аб тым, што тое, што забаўляе іх на сцэне, не павінна быць цяжкім для іх і на вялікай сцэне - у жыцьці. Бо глядачы навочна пераконваюцца, што вядомыя падзеі павінны адбывацца, менавіта, гэтакім спосабам, і што даводзіцца мірыцца зь імі і тым, каторыя крычаць: «О Кітайрон!» Аўтары гэтакіх трыгэдыяў часамі кажуць нешта слушнае. Лепшым прыкладам можа быць:

Калі-б багі дзяцей маіх забылі і мяне,

Ўсё-ж, праўда й мэта ў гэтым ёсьць.

І далей:

Карысьць якая гневацца на рэчы?

І -

Няхай жыцьцёвае жніво нам будзе.

Як пшанічны ўраджай.

І іншае накшталт гэтага.

Пасьля трагэдыі зьявілася старажытная камэдыя, павучальна-адкрытая са сваею ўрадніцкаю свабодаю слова з мэтаю выкрыцьця людзкае пыхі. Затым бо і Дыёгэнэс узяў сёе-тое зь яе. Падумай цяперака, у чым сутнасьць сярэдняе камэдыі, якая зьявілася пасьля, і дзеля чаго, нарэшце, была ўведзена новая, якая перайшла спакваля ў мімічнае мастацтва. Ніхто не пачне аспрэчваць, што і тут можна знайсьці нешта карыснае. Але якую мэту ставіць сабе ўвесь гэты напрамак паэтычнае і драматычнае творчасьці?

7. Як проста гэта спасьцярожным стаецца, што ня існуюць іншыя ўмовы жыцьця, болей спрыяльныя для філязафаваньня, як тыя, у якіх прытрапілася табе жыць.

8. Ветка, адсечаная ад іншае веткі, ня можа быць не адсечанаю ад усяго ствала. Падобна рэч маецца і з чалавекам, які разарве сваю сувязь зь іншым чалавекам, і гэтым разрывае сваю сувязь з грамадою. Але ветка не адсякае сама сябе, тады, як чалавек сам аддаляецца ад свайго суседа, зьненавідзеўшы і пазьбягаючы яго, і ня можа зразумець, што гэтым самым адсякае сябе і ад усяе супольнасьці. Праўда, Зэўс тварэц грамадзкасьці - даў нам здольнасьць ізноў зыйсьціся з тымі, каторыя для нас блізкімі зьяўляюцца і зноў заняць сваё месца ў якасьці сяброў цэлага. Аднак, калі гэткае аддзяленьне паўтараецца, дык тое, што аддзялілася, стаецца ўсё болей няздольным да аб'яднаньня і аднаўленьня да папярэдняга становішча. І наагул, паміж веткаю, якая з самага свайго адросту жыла адным неразрыўным жыцьцём з усёю расьлінаю, і тою, якая была адсечана, а пасьля прывіта ізноў - ёсьць істотная розьніца, што-б ні сказалі садаводы: апошняя, праўда, зрастаецца, але не да непазнавальнасьці.