Узышлі па вузкай сцежцы на кручу, i першае, што кінулася ў вочы, — свежае папялішча на тым месцы, дзе стаяла школа. Сіратліва i страшна, як прывіды, узвышаліся белыя печы i абгарэлыя чорныя таполі. A бальніца цэлая, усе тры будынкі.

Сашу павялі да галоўнага корпуса, дзе яна ляжала, калі нарадзіла Ленку.

— Партызан! — сказаў адзін канвойны вартавому каля бальніцы.

— O-o! — здзівіўся той i накіраваў на яе аўтамат.

I раптам Саша ўбачыла Марыю Сяргееўну. Тая выйшла з другога будынка — старой бальніцы, дзе да вайны размяшчалася амбулаторыя. Выйшла, як урач, у белым халаце, у касынцы з чырвоным крыжам. Усё такая ж, як год назад, хіба толькі з твару пастарэла. Саша крыкнула:

— Марыя Сяргееўна!

Тая глянула i адразу пазнала:

— Саша! Друг мой!

Памкнулася да яе, але вартавы спыніў рухам аўтамата.

— Марыя Сяргееўна! Я ішла да вас, да Ані, каб адведаць, а яны затрымалі… Наскочылі на тым беразе, як бог ведае на каго… Скажыце ім…

На ганак выйшаў малады прыгожы афідэр.

— Вас іст лос? [12]

Канвойныя выцягнуліся i пачалі дакладваць. Афіцэр сярдзіта нешта спытаў. Канвойныя яўна разгубіліся i пачалі апраўдвацца, перабіваючы адзін аднаго. Афіцэр крыкнуу на ix. Тады да яго звярнулася Марыя Сяргееўна:

— Гер обер-лейтэнант! — пачала гаварыць па-нямецку хутка i горача.

Ён слухаў моўчкі, пачціва схіліўшы галаву. Саша разумела, што яна кажа, па выразу яе твару, па жэстах. Ды i словы, тыя нямецкія словы, якія яна вывучала ў школе i цяпер, у акупацыі, у вымаўленні Марыі Сяргееўны куды больш зразумелыя, чым у немцаў.

Афіцэр паказаў на яе клуначак. Салдат паклаў яго на лаўку, дзе звычайна разбіралі перадачы сваякі хворых. Развязаў.

Обер-лейтэнант спусціўся з ганка, дастаў з кішэні штаноў маленькі бліскучы сцізорык, узяў акраец хлеба i пачаў асцярожна адразаць ад яго тонкія скібкі. Адна за адной яны падал i ў пясок дарожкі.

Сашы зрабілася крыўдна i балюча за такі здзек з хлеба, які людзі (яна, Поля, Лялькевіч) здабывалі потам i крывёю. Відаць, Марыя Сяргееўна прачытала гэта на яе твары, бо сказала афіцэру:

— Гер фон Штуме, па рускаму звычаю хлеб нельга кідаць на зямлю.

Ён дзіўна паглядзеў на яе, смешна вылупіўшы свае i без таго па-дзіцячы вялікія светлыя вочы.

Урач развяла рукамі:

— Звычай народа. Яго трэба паважаць.

Афіцэр загадаў салдату падняць хлеб. Той сабраў скібкі, неахайна абцёр аб рукаў мундзіра i паклаў на хусцінку, кінуўшы пры гэтым злосны позірк на Сашу. Обер-лейтэнант асцярожна разрэзаў кожны яблык, але ўжо не кінуў долькі на зямлю, a паклаў назад. Потым пальцам пакорпаўся ў солі.

Сашы рабілася смешна ад гэтага педантычнага шукання невядома чаго.

Афіцэр павярнуўся да яе i сказаў нешта па-нямецку.

Марыя Сяргееўна пераклала:

— Пан афіцэр патрабуе, каб ты з'ела драбочак солі.

Саша з'ела. Тады ён загадаў:

— Дакумент!

Саша дастала са сподняй кішэні старога Данікавага пінжака пашпарт i даведку. Ён уважліва прачытаў, аддаў салдату, а сам наблізіўся i… пачаў абшукваць яе: памацаў кішэні пінжака, бессаромна правёў далонямі па клубах, па баках i, нарэшце, па грудзях. Саша перасмыкнулася ад агіды i легка ўдарыла яго па руцэ. Ён спалохана адхіснуўся i яшчэ больш вылупіў вочы. Працягнуў здзіўлена:

— O-o!

— Гер фон Штуме, вы ж культурны чалавек… Як можна! — з дакорам сказала Марыя Сяргееўна.

I Саша ўбачыла, як немец пачырванеў. Упершыню яна ўбачыла захопніка, якому зрабілася сорамна за свае ўчынкі. Значыцца, жывуць яшчэ ў ім чалавечыя пачуцці. Але каб не выдаць ix, гэтыя пачуцці, ён надзьмуўся i сурова спытаў:

— Куды вы шёл?

— Я ішла ў Заполле… Я працавала там фельчарам. Вось Марыя Сяргееўна ведае. Там у гаспадыні, у Ганны Целеш, засталіся сякія-такія рэчы. I цяпер, калі я абнасілася, — Саша патрусіла крысо пінжачка i дакранулася да спадніцы, — я хацела забраць ix.

Яна сказала тую праўду, якая пацвердзілася б пры любой праверцы.

Пасля зноў гаварыла Марыя Сяргееўна па-нямецку. Афіцэр забраў у салдата дакументы і, быццам нехаця, з жалем, аддаў ix Сашы.

— Карош, — перапыніў ён Марыю Сяргееўну па-руску. — Я буду паверыць вам, фрау Марыя. Абэр ix бэнахрыхтыге… [13] Она іст партызан — я буду страляйт вас, фрау Марыя.

— О, у такім выпадку я пражыву сто год.

Ён не ўсміхнуўся з жарту ўрача, а яшчэ раз агледзеў Сашу, затрымаўшы позірк на яе босых, падрапаных іржэўнікам, але ўсё адно прыгожых нагах. Сказаў па-нямецку:

— Можаце ісці.

Саша была стрыманая ў выяўленні пачуццяў, не любіла залішняй пяшчоты, пацалункаў, як іншыя жанчыны. Але тут не стрымалася. Кал i адышлі на колькі крокаў, яна абняла Марыю Сяргееўну, пацалавала ў шчаку.

— Завошта, друг мой? А наогул тваё шчасце, што я выйшла. Ад ix цяпер можна ўсяго чакаць. Два дні назад партызаны кінулі ў акно школы гранату… Там у ix папойка была… Загінула пяць афіцэраў. У ix там стаяла бутля ca спіртам. Спірт загарэўся… Некаторыя, відаць, раненыя былі… кажуць, страшна крычалі. I ніхто не кінуўся ратаваць… Гарэла, як порах… Гэтаму, — кіўнула Марыя Сяргееўна назад, на афіцэра, які ўсё яшчэ стаяў i глядзеў ім услед, — пашанцавала, ён ап'янеў i выйшаў у сад, заснуў на лаўцы… Цяпер гаворыць, што яго добрая маці малілася за яго ў той вечар. Ён разумны ў адным — не чыніць рэпрэсій. Баіцца. Пометы баіцца. Ты бачыла, як ён правяраў твой палуднік? Да яго быў звер. Гюнтэр, што згарэў… Той любіў выставіць сваю смеласць: нічога, маўляў, нам не страшна. А гэты вельмі асцярожны. Забараніў рынак… Наставіў вартавых… Нікога ў мястэчка не пускае. Патрабуе, каб я выбралася са сваімі хворымі ў былую МТС. А там усё разбіта, разбурана. Ніводнага цэлага будынка. Ледзь упрасіла, каб даў адтэрміноўку на тыдзень, пакуль людзі зробяць там які-небудзь рамонт. А хворых, бачыш, колькі? Заняла амбулаторыю, сваю хату, хлеў. I адна. Ca старымі набожнымі бабулямі, якія па чарзе працуюць за санітарак. Дзяўчаты мае разбегліся. Немагчыма ім побач з салдатамі… Нінку помніш? Сястрой працавала. Беленькая такая. Дакацілася дзеўка. Зблыталася з афіцэрамі… I згарэла разам з імі. Дзве ix там такія… панеслі кару за свае грахі, як кажуць мае бабулі. Суровая кара…