Пра Скрыгана скажу, што гэта ў яго „пункцік” — з імёнамі мудраваць. Сам ён то Янка, то Ян (а жонка, здаецца, заве Янчыкам), то ён Ів[ана] Сіпак[ова] падаб'е Янкам звацца, то Цвірку закапыліць нос на манер Гадзіцкага нейкага, то мяне Міхалем хрысціў, а на благі выпадак — Міхалам — слухай толькі яго! А ты завіся ўжо лепей Алінай, калі хочаш, а я табе нагадаю пушкінскі вершык:

Алина, сжальтесь надо мною!

Не смею требовать любви:

Быть может, за грехи мои,

Мой ангел, я любви не стою,

Но... и т.д.

Макарэвічу не звані. Навошта яму вершы друкаваныя? Я пасылаў яму „лімаўскія”, думаючы, што паспее да публікацыі пракруціць, дадаўшы, можа, што з таго, што змарнавалі мінулы раз. (З „палымянскіх” — памятаеш?) Ён змоўчаў. З гэтым народам ні ў лазні парыцца, ні ў менскім метро (дарэчы, што яно?) на „чарнілы” прасіць. Цьфу! — прабач!

Бывай. Пішы хутчэй. А часу — часу яшчэ хапае. Я ў верасні яшчэ буду тут, мусіць, сядзець.

Міхась.

22.08.82”.

Наконт Скрыгана — гэта я распавяла Міхасю Стральцову, што раіў Ян Аляксеевіч мне вярнуцца да свайго нармальнага, дадзенага бацькам імя — Альбіна. І нядрэнна было б матчына ці бабчына прозвішча згадаць: Чапкоўская ці Зорыч.

А давялося марнавацца Міхасю Лявонцьевічу там яшчэ ажно да снежня. I быў яшчэ час падумаць i пра марнасць нашых высілкаў грамадскіх наконт розных там „эмансіпэ”. Намёк тут быў таксама. Пісаў ён адной з самых цяжкіх ахвяр таго раўнапраўя. Маю на ўвазе звіх псіхалагічны. Паталагічны. Хранічны.

Экзістэнцыялізм — ён быў філасофіяй нашага пакалення. Пра тое ўжо згадвалася. Тут, дарэчы, i тлумачэнне шматлікіх драм нашых равеснікаў. Драм відавочных i драм, што не відаць старонняму воку.

Выявіць сябе ў нейкім сацыяльным, грамадзянскім сэнсе, не ўваходзячы ў канфлікт з уласнымі прынцыпамі, з уласным сумленнем i — галоўнае! — уласнымі схільнасцямі, было немагчыма. Дарэчы, маю вялікае сумніва — ці магчыма гэта ўвогуле калі-небудзь. I ў тым самым быцці-для-сябе, што ствараецца з быцця-ў-сабе, у тым свеце феноменаў, што быў адзіна рэальным для нас, у свеце рэчаў i падзей — тая „ячэйка”, пра якую вядзе гаворку Міхась Стральцоў, была зусім немалаважнай. Была яна, хаця i хісткім, не апірышчам, вядома, але прыстанкам для душы. I мала каму па-сапраўднаму шчасціць на тую „ячэйку”, нават калі перайначваюць, мяняюць, спрабуюць варыянты. Ці трымаюць яе як дот, дзот, бамбасховіпіча, выскокваючы адтуль на „разведку боем” ці дзеля рызыкі „пагуляць з агнём”.

Надзея ўскладвалася на самадастатковасць душы. На роднасць душ. На шчаслівы выпадак... А на таго „старэнькага, трапятлівага, з дзіцячым мудрым сэрцам дамавіка” мала каму шанцавала. Не шанцавала, здаецца, i Міхасю Стрельцову. Ці сам ён быў у тым вінаваты? Ці хто іншы? Не ведаю. Але нездарма ён пакутліва i многа думаў пра тое. Ці мелі гэты вялікі талент жанчыны, што былі побач з ім? Згадаю яшчэ i ячшэ. Быць жонкай, каханкай таленту, ахоўніцай хатняга ачага... Не проста гаспадыняй, што ўмее смажыць, варыць, прыбіраць, даглядаць дзяцей, а — ахоўніцай дому i берагіняй таленту? Ці мелі талент разумення, самаахвяравання, такту? Нездарма, мабыць, адзін талент толькі зрэдзьчасу сыходзіцца з другім талентам. Хто ж не ведае гісторыю адносін Аўроры Дзюдэван i вялікага музыкі с Жалязовай Волі, Барыса Пастарнака i яго першай жонкі, мастачкі Яўгеніі Лур'е-Пастарнак... I... I... Хіба што Луі Арагон i Эльза Трыале? A асабісты лёс Максіма Багдановіча?

Сам Стральцоў у „Загадцы Багдановіча” ў раздзеле „Мадонны’ так вядзе думку пра згрызоты душы Максімавай: „Багдановічу не асабліва шанцавала ў каханні... Сказаўшы так, мы маем права задумацца — чаму? Тое, што Багдановіч быў варты кахання i сам быў несумненна здольны на моцнае пачуццё, — даказваць гэта сёння не трэба, i колькі пылкіх сённяшніх паклонніц ягонага таленту з радасцю захацелі б узнагародзіць яго за колішнюю несправядлівасць лёсу? Толькі Багдановічу сёння гэта не трэба, ды i не ўпэўнены мы, што, каб з'явіўся Багдановіч сёння, усё не паўтарылася б спачатку”.

Міхась Стральцоў, здаецца, не быў абыдзены ўвагай жанчын. I апошнія гады, пасля звароту з Мазыра, на свой літаратурны круг, ён зазнаваў вялікі жаночы інтарэс да сваёй асобы. Бескарыслівай, карыслівай, імгненнай, сталай. Капланкі кахання, закаханыя толькі ў яго, Стральцова, вечныя курсісткі, якія павінны былі мець абавязкова суб'ект захаплення — акцёра, паэта, скептычнага мысленніка... Рыбы-лоцманы, якіх вабіла слава Міхася Стральцова, хай не вельмі гучная, прымглёная, але бясспрэчная, надзейна „забяспечаная” ў часе, жан­чыны, для якіх каханне магло быць сэнсам жыцця, урэшце — кабеты, якіх зваблівала i яго сапраўднае літаратурнае „я” i няпэўнасць сямейнага статуса: ён не ўзнаўляў афіцыйна шлюб з Аленай Дзмітраўнай i не рабіў з гэтага таямніцы. Было i тое, пра што яго вялікі i любімы ім папярэднік пісаў: „Быть может, и на мой закат печальный блеснет любовь улыбкою прощальной?” (Нездарма, мабыць, перакладаў Міхась Стральцоў „Элегію”.) Дык была i гэтая, развітальная, успешная „улыбка”, Але ці была тая, адзіная, жанчына? I ці ўвогуле, згадаю зноў i зноў, ці можа яна быць — адпаведная вобразу, мары? I хіба кожны з нас, меўшы нейкі жыццёвы i начытаны вопыт, не пацвердзіць гэта? I — хто ведае, ці можа: паэт! — быць адноечы i назаўсёды закаханы. Ці мелі б мы лірыку Аляксандра Сяргеевіча, калі б ён сустрэў сваю Ганчарову гадоў у -наццаць, ажаніўся i былі б яны верныя адно аднаму дзень пры дні? Не ведаю. Ці калі б наш Багдановіч не меў пакут сэрца, хіба прачыталі б мы:

О, як прыгожы-дзіўны ты!

Двойной красы аблік ядыны!

Ажыў у ім твой вечны цэль,

Мадонн тварыцель, Рафаэль!

Пастарнак правы. Хаця „прататып” пачуцця, мары — ён існуе ў часе i прасторы, i мае больш ці менш дасканалы i адухоўлены выгляд. Але ж — ці ў падзейнай рэчаіснасці рэальная Любоў Мендзялеева была тоеснай Чароўнай Даме, якую ведае свет? „Величавая Вечная Жена” — яна таксама была ўвасабленнем платонаўскіх i піфагарэйскіх міфаў. Эзатэрычная зададзенасць цыкла вершаў пра Чароўную Даму, уяўленне паэта пра „Уладарніцу Сусвету” як ахоўніцу таямніц быцця i трагедыя рэальных узаемаадносін — Блока i Мендзялеевай — ці не яскравы ўзор таму? Блок i Багдановіч — блізкія Міхасю Стральцову паэты. I мара пра Жанчыну Жыцця, як i ў ix, заўсёды была з ім. Менавіта — так. Мара пра Чароўную Даму. Ці быў нехта, хто рэальна адпавядаў гэтаму вобразу ці мог бы аднавядаць — не ведаю. Тэарэтычна здаецца — наўрад. Ці бывае эквівалент мары? Хто адпавядае кожнай рысачкай — яму, Вобразу? Тут трагедыя паэтаў, i тым шчаслівы ix лес, што Мара выяўляецца ў Вобразе. Вобразе, што з'явіўся дзякуючы нейкай рэальнай жанчыне, пэўнага росту, пэўных параметраў, з рэальным колерам вачэй, у канкрэтных строях. Жанчыне, вабліва далёкай ці спакусліва блізкай.