Паэтычны склад, расповяд мой змяняецца, я вяртаюся, не ведаю, з неба на зямлю, прынамсі з гістарычных мрояў, летуценняў у дзень сённяшні і на цяперашнюю глебу, на сучасны грунт, на гарадзенскі брук наш, праз дзвесце дзесяць год пасля сканання караля ў выгнанні, у ганаровай высылцы, у пазлачоным палацы-клетцы. Дык вось: здаецца, сёння сонца, цёпла, а буры гістарычныя набылі іншы кшталт.

Мой каралеўскі горад для мяне тэатр — тэатр у звычайным разуменні і тэатр, дапусцім, гістарычны. Калі гляджу спектакль, мае вочы, вушы, мая уява, розум, мае думкі — на сцэне, я засяроджаны на дзеі, на рухах, галасах, словах, змесце размовы, на прыдуманым, напісаным, адасобленым ад звычайнага, штодзённага жыцці, канал пераключаны. Я на іншай хвалі радыёэфіру, я не жыву сам, я ператварыўся ў слых, у зрок, сам я маўчу, цяпер не мая чарга. Я апынуўся ў цёмнай зале, рампа высвечвае тое, што адбываецца у вымысленым свеце, які пазбаўляе ад нашых клопатаў і турбот, ад страхаў і болю. Рэальнае жыццё пакінута часова, забыта нават за тэатральнымі сценамі, як вопратка ў гардэробе.

Так-так, але не заўжды мяне задавальняе гульня, савецкая школа, “не веру, не веру!” часам паўтараю моўчкі, але мне хочацца гаварыць зараз пра спектаклі ўдалыя, якія падабаюцца, а такія ўсё ж здараюцца, нават немудрагелістыя, штось з Мальера, напрыклад, што некалі глядзеў у тэатры Тызенгаўза сам кароль наш. І некаторыя акторы, больш сталыя звычайна, выклікаюць часам проста задавальненне, радуешся за іх і за сябе, што прыйшоў, не памыліўся, бо ходзіш у тэатр нячаста, выбіраеш спектакль, узважваючы, няспешна, як кнігу ў кнігарні, заходзячы некалькі разоў, каб пераканацца канчаткова, каб упэўніцца, каб не схібіць. Так кароль калісьці наш узважваў, прадумваў, спрабаваў пралічыць свае крокі, каб прадбачыць магчымыя вынікі і пазнейшыя наступствы, але памыляўся, хібіў, прайграваў. Аднак на каранацыі ён жа сказаў: “Прысягаю Богу і шкадаваць таго не буду…” Шкадуй не шкадуй, выбар зроблены, словы сказаны, крокі прадпрыняты, пастаўлены подпісы, змацаваны пячаткамі, упісаны радкі ў гісторыю і перапісаць гэтага не дадзена, штось змяніць, падкарэктаваць, справіць памылкі, бо твае памылкі (у становішчы яго, караля) залежаць не толькі ад цябе самога. Гэта што датычыць сапраўднай гісторыі, яе істоты, таго, што адбылося, як было пад Богам, але ж Ён не скажа, а нам самім не проста цяжка, а бадай немагчыма даведацца не так усёй праўды, а толькі хаця б сукупнасці фактаў, найбольш поўнай па магчымасці. Бо што такое праўда? Хутчэй нам хочацца нават не яе, а — ісціны, што, зрэшты, амаль адно й тое ж. Нам хочацца сапраўдных ведаў, але дакументы — адны не захаваны, іншыя страчаны, трэція сфальшаваны. Адно забыта, іншае раздзьмута, трэцяе скажона, пераблытана, перахлушана. Архіўныя прагалы, белыя плямы. Зацятасць, неаб’ектыўнасць мемуарыстаў, наўмысныя маніпуляцыі з фактамі, чужынскія і свае, але палітычна адрозныя, палярныя погляды на дзеі мінулага, урэшце цэнзура ў чыстым выглядзе. І вось ужо невядома — што праўда, а што — праўдападабенства, чаму даваць веры, а што адмаўляць ці аспрэчваць. Такая наша гісторыя.

Я сам сябе прыгаломшваю, заганяю ў кут такімі беспярэчнымі сцверджаннямі, такой фатальнасцю, безвыходнасцю. Выбачайце. На мяне папросту паўплываў прыклад лёсу нашага караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, ворагі якога вылучаліся надзвычайнай зацятасцю і таксама пладавітасцю, што да мемуараў. Самыя непрадузятыя звесткі, як ні дзіўна, пакінулі замежнікі, нават прадстаўнікі суседніх дзяржаў-драпежніц, у іх не было нянавісці да манарха Рэчы Паспалітай, яны проста сумленна выконвалі сваю ролю, місію, працу, ім не патрэбны былі плёткі пра караля, чуткі і чорна-белыя меркаванні яго праціўнікаў. У рэшце рэшт, не зважаючы на ўсю мемуарную пісаніну, нам дакладна вядома — калі, дзе і як адбылася каранацыя Станіслава Аўгуста, якія падзеі здарыліся пазней, і як ён быў дэтранізаваны, дзе, як і калі памёр. Апошнія мае думкі вяртаюць мне раўнавагу, якая была пахіснулася хвілёва.

Мае думкі пра караля пачынаюць прытупляць мой слых, ён змяншаецца і, каб адключыцца зусім, як бывае з радыё, больш дакладней — з тэлевізарам — вы яшчэ бачыце, але нічога не чуеце, і я не чуў, я засяродзіўся ў сваіх думках, я змяніў на хвіліну эпоху. Прызнаюся, эпоха апошняга караля, яна не толькі для мемуарыстаў сталася ўрадлівай глебай, пасаджаным у Горадні пры Станіславе Аўгусце батанічным садам і зашклёнымі цяпліцамі, дзе было ўсё — ад сціплых палёвых кветак да архідэяў, ад цыбулі і часныку да лімонаў з ананасамі. Але трэба сказаць, я не бачу для сябе празаічнага палатна, калі нехта здолее — калі ласка, але баюся, што час кніжных эпапей мінуў, так і не пачаўшыся ў нас. Пры сваім скептыцызме я, аднак, бачу кінасерыял, толькі не зусім ужо мыльную оперу, так-так, серыял пра час каралявання Станіслава Аўгуста Панятоўскага, настолькі насычаны, нібы хімічны раствор у лабараторнай судзіне, разнастайны і моцны як экзатычны кактэйль.

Варта толькі падумаць пра караля, пра тэатральную сцэну, пра дыялогі на паперы, якія ўзнікаюць часам з нічога і крок па кроку, паступова ператвараюцца ў спаборніцтва думак, меркаванняў, ацэнак і прысудаў, што броўнаўскі рух у маёй галаве спачатку нагадвае той навуковы булён першапачатковы, сусветны акіян у час нараджэння жыцця з хімічных рэчываў. Адчуванне змрочнага цяжкага неба, набрынялага вільгаццю, мяхі якога працінаюць гіганцкія маланкі, грымоты прыгаломшваюць — гэта не канец свету, а толькі пачатак, хаця катаклізмы нам, сённяшнім, могуць нагадаць якраз заканчэнне яго, апошнія дні ўсяго існага, аднак насамрэч гэта, наадварот, толькі паўстае жыццё, якое будзе наўслепа кідацца ўгору, у нечаканыя бакі, удол, ствараючы ад дробных павукоў да валатоўскіх яшчараў. Гэта тэатр, тэатр жыцця, а “Горадня” — назва толькі аднаго асобнага, адной тэатральнай сцэны, трупы, а я, спачатку проста глядач, разявака, які трапіў на прадстаўленне, святло раптам пагасла. Трапіў па контрмарцы ці, хутчэй, дзякуючы журналісцкай картцы, я спыняюся на хвілю, каб адаптаваць зрок, пачынаю намацваць падэшвамі падлогу, прыступкі глядацкага амфітэатра, напружваю міжволі вочы, нібы выкарыстоўваючы прыладу для начнога бачання. Так-так, сцэна мяне пакуль не цікавіць, мая справа — знайсці незанятае месца сярод гледачоў, хай нават прыстаўное крэсла, часова ўзятае з грымёркі, ці з рэжысёрскага пакоя.

Калі я гавару “тэатр”, а затым вымаўляю “кароль” і дадаю — “Станіслаў Аўгуст Панятоўскі”, адбываецца неверагоднае, думкі зачынаюць віраваць, чорнае неба знянацку спярэшчана метэорным дажджом, так-так, спачатку ў руках я трымаў крэсіва, звычайную нават скалку-крэмень і вось ужо ўсё ўваччу іскрыцца бенгальскімі агнямі, выбухае феерверкамі. Я стаю ў спалоху: што я нарабіў, што здарылася, ці не згарыць цэлы горад, як ў 1885-м і як раней здаралася неаднойчы? Так-так, я нічога не разумею, дакладней я купую думкі, парадкую як магу, спрабую засяродзіцца, я шукаю цвёрдай глебы, але гэта дрэнна атрымліваецца. Мяне адно крэпіць думка, што іскры — халодныя, што агонь — штучны і побач няма пораху ці сена і нават бензіну, бо войска забрала коньмі гарматы і пакінула гарадскія межы, тое, колішняе войска або войскі, бо пры Станіславе Аўгусце Панятоўскім іх таўклося, пся крэў, некалькі.

Так-так, наш кароль апошні да тэатральнага раствору — рэдкі дадатак, бо выклікае нечакана бурную рэакцыю, адчуваеш сябе нібы алхімікам, вучоным Ціха Браге, які пакінуў тэлескоп часова дзеля алембікаў, рэтортаў. Не-не, я не такі наіўны, мы жывем у сённяшнім часе, і на філасофскі камень ці на золата не разлічваю, але я ведаю, я папросту перакананы — тэатральны раствор здзівіць, уразіць чарадой пераўтварэнняў, рэзкімі колерамі, зменай станаў рэчыва, бачных выразна чалавецкаму воку, якімісь аблокамі зацвярдзелага дымнага бялка, што трапіў у кіпень скрозь сетніцу расколін у шкарлупінні яйка, ён крыху спалохае затым рэакцыяй імгненнага росту нібы-марскіх каралаў, дый мала чым яшчэ, хіба магчыма гэта ведаць наперад? Старадаўнія алхімікі ў чаканні цуду, нібы дзеці сёння, што прыглядаюцца хімічнай мазаіцы ў судзіне з тоўстага шкла, каб яна не выбухнула ад непрадбачнага спалучэння рэчываў ці праз выпадковы кірунак звычайна непрадказальнай ланцуговай рэакцыі. Вось такімі менавіта мне бачацца тэатральныя сцэны з эпохі караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага і яго асабістага жыцця, дзе віно, і порах, і яд.

Вам хочацца пачуць больш канкрэтыкі? Мне таксама карціць распавесці — што, якія сцэны, фабулы, назвы прыдумваліся ў мяне ў час гэтай зацягненай прэлюдыі. Адбывалася само сабой як з запісам на дзвюх сцежках магнітафоннай стужкі, толькі адно занатоўвала на паперы мая рука, другое адначасова ўзнікала ў галаве, і я машынальна стараўся запомніць яго. Перш ляжыць на паверхні гісторыя каваля ў кароне, тое, як мы да яе дакрануліся, называцца яна магла б прадметна — “Карона Станіслава Аўгуста, караля”. Што датычыць другой гісторыі, у мяне перад вачыма вядомая сцэнка дыспуту усходняга вучонага з заходнім, не прачытаная, убачаная на сцэне нашага тэатра Тызенгаўза. Вы разумееце — пра што мова. Дык вось, гэтым разам спрэчка не пра мужыка-беларуса, а пра вартасці і недахопы двух манархаў — Станіслава Аўгуста Панятоўскага і яго папярэдніка — Аўгуста ІІІ Саксонскага, я выразна бачу гэты дыспут і схаваю ў душы да часу жаданне, у галаве уяўныя кадры і ўрыўкавы запіс дыялогаў. Абедзьве гэта будуць рэчы з усмешкай на вуснах, і напісаць мне будзе іх лягчэй, але ўперад мне хацелася б узяцца за больш сур’ёзны тэкст, за п’есу “Выкраданне караля”, яна магла б яшчэ называцца “Хто скраў нашага караля?” або зусім ужо празрыста — “Кароль скраў караля?” — але з пытальнікам. Цьмяная, скажу я вам гісторыя, але праз гэта й цікавая, таямніца, загадка заўжды прыцягваюць, выклікаюць цікаўнасць, вядомая справа. Што гэта было? Імітацыя, правакацыя, падман? Каму гэта было больш выгадна, з якой мэтаю рабілася? Ці здарылася насамрэч, ці не было містыфікацыяй? Здаецца, ашуканства на паверхні, але — чыё? Легенда пра выкраданне караля — гучыць незвычайна, неверагодна, я уяўляю сабе тэатральную афішу, ці магчыма адмовіцца і не пайсці на такі спектакль, праігнараваць, застацца абыякавым, страціць шанц?