Так, тэма мінулай вайны сучасная, і сучасная яшчэ і таму, што кожная яе грань пад пяром сапраўднага таленту кожны раз ззяе па-свойму, аля нязменна ярка і значна. Колькі ўжо напісана аб вайне на мноствах моваў свету і, нягледзячы на тое, што пісаць аб ёй становіцца ўсё цяжэй, паяўляюцца ўсё новыя і новыя творы, якія радуюць, а часам і патрасаюць чытача сваёй праўдзівасцю і глыбінёй. І тут няма канца, магчымасці гэтай тэмы бязмежны. Калі зусім яшчэ нядаўна творы С. Смірнова, М. Пархомава і другіх адкрылі свету новых герояў і новыя віды гераізму, то кнігі Ю. Бондарава, Г. Бакланава, В. Някрасава, А. Адамовіча аб вайне раскрылі нам новыя праяўленні чалавечых характараў, выявілі новыя законы барацьбы і новыя ўзаемасувязі барацьбітоў. І яшчэ і пасля іх у перыёдыцы не-не ды і блісне сапраўдны самародак гэтай пароды, у якім нас нязменна падкупляе ўсё той жа чарадзейны сплаў праўды і мастацтва. Я маю на ўвазе аповесць В. Раслякова, раманы І. Навуменкі і А. Кулакоўскага, партызанскія запіскі А. Карпюка.

І вельмі хацелася б, каб вечна жылі ў людзях вялікія пачуцці брацтва, любві і нянавісці, народжаныя самай праклятай з чалавечых бед — мінулай вайной. Няхай ніколі не чарсцвеюць нашы сэрцы да заваёў і ранаў вайны. Нельга ладзіць будучае, не памятаючы аб мінулым, нельга пагарджаць найвялікшым з чалавечых выпрабаванняў — усенародным подзвігам, які даў людзям сучаснага і будучага векапомны ўрок свабодалюбства і велічы духу.

І ў гэтай сувязі нельга не ўспомніць аб тых свяшчэнных словах, якія ад імя расстрэленых маракоў напісаў у сваёй аповесці Міхаіл Пархомаў: «Мы знаем, за что идем на смерть. За то, чтобы наша земля была свободна. Но мы умираем не только за это, но и за то… чтобы люди не забыли о старенькой одинокой матери Петра Харитонова, которая живет где-то под Курском. Чтобы братья Бориса Бляхера никогда не услышали позорного слова „жид“. Чтобы, если выживет майор Подлесный — такие люди живучи! — никто не подал ему руки. И Валя, которую я сегодня видел, — тоже. И чтобы ни одна девушка не причинила парню столько горя, сколько испытал Сухарев…

Люди вернутся с войны. Многие придут с орденами. Другие — без. Вернутся некоторые из тех, кто был с нами в плену. Так вот, пусть их никто не упрекнет за это. Как знать, быть может, иные из этих бывших пленных воевали не хуже тех, у кого грудь в крестах?

И еще нам хочется, чтобы нас не забыли. Мы стоим лицом к лицу со смертью. За нами — голый бульвар. Что ж, посадят новые тополя. Землю, на которой мы стоим, зальют асфальтом. И по нему будут ходить люди. Так пусть они помнят, что эта земля густо обагрена нашей живой кровью…

Возможно, что когда-нибудь там, где мы стоим, поставят памятник. Так чтобы у подножия этого памятника никогда не увядали цветы. И чтобы под ним играли дети…

Мы беремся за руки. Жить остается меньше секунды. Я набираю полные легкие воздуха. И последнее, о чем я еще успеваю подумать, это о том, что…

Людям надо вот так вот крепко держаться друг друга…»

Здаецца, словы гэтыя здольны ўзрушыць кожнага. Іх немагчыма забыць, бо ў іх — запавет мёртвых жывым, запавет вялікага, амаль сімвалічнага сэнсу. І таму думаецца, што мы, літаратары, а таксама тыя, хто перажыў незабыўнае, мае што сказаць людзям і пазнаў цану чалавецтву ў самы цяжкі час ягонай гісторыі, і якіх па непарушных законах прыроды меншае з кожным годам, — мы павінны сведчыць аб сваім вопыце больш і таленавіцей, следуючы пры гэтым адзіна вартаму літаратуры стылю, імя якому толькі адно — праўда.

Стар. 133. …мы прывыклі за шмат год да мужнага і вясёлага радавога Васілія Цёркіна… — Герой паэмы «Василий Теркин» Аляксандра Твардоўскага (1910–1971), расійскага паэта.

Стар. 133. …да нязломнага ў сваёй свяшчэннай упартасці стаць у строй байцоў Марэсьева… — Герой аповесці «Повесть о настоящем человеке» Барыса Палявога (сапр. Кампаў; 1908–1981), расійскага журналіста, пісьменніка; двойчы лаўрэта Сталінскай прэміі (1947, 1949).

Стар. 133. Аляксандр Матросаў, Мікалай Гастэла, Юрый Смірноў, Алег Кашавы — Матросаў Аляксандр (1924–1943) — чырвонаармеец; Герой Савецкага Саюза (1943, пасмяротна); вядомы дзякуючы гераічнаму подзвігу, калі закрыў сабой амбразуру нямецкага дзота. Гастэла Мікалай (1907–1941) — савецкі ваенны лётчык; Герой Савецкага Саюза (1941, пасмяротна); паводле афіцыйнай версіі, падбіты палаючы самалёт экіпаж пад камандаваннем М. Гастэла накіраваў на механізаваную калону немцаў. Смірноў Юрый (1925–1944) — гвардыі малодшы сяржант; Герой Савецкага Саюза (1944, пасмяротна); цяжка паранены, патрапіў у палон, пасля катаванняў быў раскрыжаваны на сцяне бліндажа і сколаты штыкамі. Кашавы Алег (1926–1943) — адзін з арганізатараў падпольнай антыфашысцкай арганізацыі «Молодая гвардия»; Герой Савецкага Саюза (1943, пасмяротна).

Стар. 134. У выдадзенай, болей дакладна, перавыдадзенай у 1961 годзе кнізе Ц. Жураўлёва «Была вайна»… — Размова пра кнігу «Была война: фронтовые новеллы» (М., 1961) Ціхана Жураўлёва (1913–1985), расійскага пісьменніка, які падчас Другой сусветнай вайны працаваў у рэдакцыях франтавых газет.

Стар. 137. …апавядання У. Багамолава «Іван»… — Багамолаў Уладзімір (1926–2003) — расійскі пісьменнік.

Стар. 141. Так, пасля выхаду ў свет «Трэцяй ракеты» адзін з рэцэнзентаў скардзіўся на тое, што ў многіх маіх апавяданнях «смерць нібыта стаіць у цэнтры ўвагі аўтара». — Быкаў памыліўся — размова ідзе не пра кнігу «Трэцяя ракета. Здрада: аповесці» (Мінск, 1962), а пра кнігу «Жураўліны крык: аповесць і апавяданні» (Мінск, 1960), у рэцэнзіі на якую І. Кудраўцаў пісаў: «У дзесяці з адзінаццаці змешчаных у зборніку апавяданняў на ваенную тэму героі гінуць. Смерць як бы стаіць у цэнтры ўвагі аўтара. Чытаеш сёмае, восьмае, дзясятае апавяданне і… чакаеш, што хто-небудзь з асноўных герояў загіне. Ведаючы, што гэта абавязкова здарыцца, што гэта зрабілася нейкай „манерай“ пісьменніка, міжволі перастаеш хвалявацца за лёс герояў…

Ці патрэбна гэта дакучнае нанізванне смерці на смерць? Ці толькі праз смерць можна паказваць гераізм людзей, іх самаахвярнасць, цяжкасці барацьбы, нашу нялёгкую перамогу? Ці не прыводзіць такі паказ да аднастайнасці, пэўнага шаблону?» (Кудраўцаў І. Творчыя заваёвы і страты // Полымя, 1960, № 7, с. 180–181).

Стар. 142. …зусім нядаўна надрукаваны ў «Новом мире» апавяданні С. Славіча «Ты і я — нас многа», аповесць М. Бірзе «I пад лёдам рака цячэ», апавяданні I. Навуменкі і М. Лупсякова. — Славіч Станіслаў (1925–2013) — расійскі пісьменнік. Бірзе Міервалдыс (сапр. Бэрзінь; нар. у 1921) — латвійскі пісьменнік. Навуменка Іван (1925–2007) — беларускі пісьменнік, літаратуразнавец; народны пісьменнік Беларусі (1995). Лупсякоў Мікола (Мікалай; 1919–1972) — беларускі пісьменнік.