Екінші блім

І

аза еліні батыс тсында дл азір алып-жлып бара жатан блендей орыныш болмаанмен, солтстік жаы тадырына елеулі сер етердей уаиалара толы еді. шы-иыры жо ссты Сібір лкесінде ежелден-а мал шаруашылыымен шылданатын, балышылы пен ашылыты ксіп ететін трік жне монол тектес кшпелі халытар мекен ететін. Біра бларда баяы Трік аанатынан кейін алыптасан мемлекет болмай келген.

Сол себептен о жаа зара ру таластарынан тая жеген азаты ер-азаматтары ана емес, з елінде жапа шеккен азан, Астрахань хандытарыны, кне Еділ бойы мен башрт, татар трелеріні сан трлі адамдары ашып баран. Со жатан пана іздеген л-тлегіттер, лтын айырып білуге болмайтын не илы босын ттындар, боярлар мен князьдарды ыспаына шыдай алмаан орыс жігіттері Сібір жерін атам заманнан бден бауыр басып алан-ды. Блар аздай, патша азамны иянатына шыдамаан кейбір орыс ара шекпендері ауыл-аймаымен Орал тауынан аса, тірі жан басып крмеген Сібірді мылау ткпірлеріне арай шбыруды шыаран. Соы кезде сіресе б жаа патшаны ділетсіз заы ыр соына тскен, патша жандармдарыны таяы етінен тіп, сйегіне жеткен жбірленген соа басты адамдар да кп ашан. Блар р трлі лттан еді, біра тез тіл табысып, заматта ысып кететін. Брі бірігіп, здеріне казак деген ат ойып, тіршілік етуге кіріскен. Блар кне аза еліні атын аланда, здеріні сол жауынгер кшпелі елді ешкімге баынбайтын еркін салтымен мір сретіндерін аартан. Оларды жасатаы баыну тртібі де азаты кне кездегі з батырларына ана бас иетін деттеріне сас еді.

Осындай, райсысыны жеке атамандары бар ондаан, жздеген жасатар кшпелі елдерді аламандары трізді кршілеріні малын барымталап, бай саудагерлерді керуендерін тонап, тіпті болмаса бірімен бірі айасып, шы-иыры жо еркін далада ойларына келгенін істеп жатты.

йткенмен, блар ежелгі кшпелі елдермен араласып, біртіндеп отырышы жрта айнала бастаан. Сйтіп Сібір жері ерте кезден-а лы Россияны бір блегіне айналды. Бертін келе орыс патшасы бдан тсер пайданы бірден ты. шы-иыры жо Сібір жерін тек скери кшпен билеуді иындыын тсінген а патша, енді осынау бас кесер жет казак жасатарын з саясатына жмсауды ойлады. Осылар арылы бкіл Сібірді з олына алма болды. Енді оларды шекара кзету ісіне де пайдалануа кірісті.

Осы кезде, бкіл Сібір жерінде Строган деген кісіні аты жер жарды. Бл Сібір жерін а патша анауа берген Строганов саудагерді есімі еді. Ол бкіл Сібірді шетіне сауда алаларын, оймаларын сала бастады. Сол оймаларды жне жан-жаа жргізе бастаан сауда керуендерін орауа Строганов тек казак-орыс жасатарын пайдаланып ойан жо, кршілес аза ауылдарыны кп жігіттерін де жалдады. Бл аза жігіттері Сібір саудагерлеріне аза еліні жылысын, ойын, жн-терісін бірінші сатушылары болды. рине, орыс шекарасындаы саудагерлер аза еліні лі затын тым арзан баамен алды, біра бл сауда-сатты дала жртына тек Бхар, Хиуа, ргеніштерге ана емес, зімен шекаралас орыс еліне де зіні арты малын, шикізатын сатуа ммкіндік берді. Осындай сауда жолы арылы, аза халыны орыс елімен алашы арым-атынас рекеттері басталан.

Ал Жоар скеріні аза жеріне енуі тек аза халына ана емес, онымен кршілес елдерге де иын тиді. Сібір алаларында суы желді лебі сезілді. ырыздар тау арасына ашуа мжбр болды. араалпатар ыысып, азаты босын ауылдарына оныс берді. Жоарларды енді Ташкенттен бері арай аттанар деп ауіптенген збектерді де берекесі кні брын кетті…

сіресе бл жадай Еділ бойындаы алматара иын тиді. Еділ мен Жайы бойындаы азатарды жайылымын басып алуды арман еткен алматар, Жоар шабуылыны алашы кезінде азатарды ойраттардан жеілуін тілеген-а еді. Біра бл міттері аталмады. Жоардан шегінген азатар малына жайылым іздеп, енді Еділ мен Жайы зеніні бойына арай беттеуге шыты. Ал Россия саясатшылары кншыыс-отстік жаындаы азаты лы даласында болып жатан уаиаларды сырттай баылаумен болды. Россияны бл кездегі рекеттері зге кездегісінен тіпті басаша келді. Оны р имылында енді сабырлылы, алысты артын баушылы байалды.

рине, аза еліні басына ара тнек туан илы кезеде, кншыысынан Жоар скері, кнбатысынан — Еділ бойындаы алма нояндары, солтстігінен башрт бекзадалары, отстігінен Орта Азия хандары аза даласын борша-борша етіп бліп алса — Россия секілді лы мемлекет зіні оматы лесін, арыстан лесін, згелерден лдеашан тартып кеткен болар еді. Сйтуді азір де кезі келіп тр. Сз жо, Бірінші Петрден брыны Россия патшаларыны айсысы болса да дл осылай істер де еді. Ал, Бірінші Петр патшадан бастап Шыыс істеріндегі Россия саясаты басаша рыла бастаан. Бл тере де жне алыса ол сермеген саясат еді. Оны кп шешімдері сонау трт мхитты жааларына бірдей анат жайан зге лы мемлекеттерді саясаттарымен ат-абат келіп тйісіп жатан. Сол себептен Россия, Азияны жрегі — Орта Азия- даы рекеттерін зірге досты арым-атынас пен сауда-саттыты жндеуге жмсап, алдаы болаша уаиаларды табии шешімдерін ктуде еді.

Біра бл саясат аза елін басып алуа шыан жоар шабуылын то- татан жо. аза елі батысынан да, шыысынан да тікелей жрдем ала алмады. Тек з кшіне сенуге тура келді.

Бгенбай батыр атты толу стінде еді. Ол ауыл сыртына шыып, кп жрді. азір, міне, тбе басында отыр. Ой-иялы сан саа жгіріп, кз алдынан Жоар шабуылы басталаннан бергі талай шайастар елестеп тті, сіресе Шно-Дабо ноянмен екеуіні арасындаы айас есінен кетпеді.

… з басына біткен шынардай, мызымас берік Бгенбай атыны басын кейін брып алды. Астындаы омырауы есіктей биік кре айыр, ораыта брылды да, тяыны астындаы мды ошатай ойып, айтадан шапты.

Нардай а боз текежаумыт мінген Шно-Дабо ноян да атыны басын брып лгірген екен. О да азынатып келе жатыр…

Бгенбай мен Шно-Дабо аттары зегілесе таалып кеп аланда, олдарындаы бзаубас ара шопарларын біріне-бірі таы сілтеді. Б жолы шопарларды шойын бастары біріне бірі дл тиді, аямай ран ос батырды алып кшіне шыдай алмай ыл мойындарынан шорт сынып, екі жаа шып тсті.

Аттарыны басын айта брып, екі батыр бір-біріне арсы мтыланда, бларды олдарында енді сала лаш кк рыш алдаспандары жар-жр ойнады. зегілес келіп екеуі алдаспандарын атар сермеді. Біра ылшылдаан кк рыш анша ан саынанымен, екі батырды денелеріне дарымады. Біріні жзіне бірі тиіп, ша етіп те берді. Батырлар аттарыны басын брып алып айта шапты. Бл жолы олар а кбік атып, ара терге малынан жйріктерін бір орнында шыр кбелек ойнатып, за уаыт ылыштасты… Аырында алдаспандарыны жздері майырылып, екеуі де бл алыс-жлыстан айнып шыты. Екі батыр е алашы кездескен беттерінде-а сада тартысып, найза салысан. Садатарыны жебелері шынжыр сауыттарын бзып те алмады. Ал найзаларыны смбіл штары болат аландарына ша-ш тиіп, тез-а майы- сып, істен шыып алды.

Осындай бірін-бірі жее алмаан теке-тірес, биені екі сауымындай уаыта созылды. здері де бден лсіреп, ара терге малынды, аттары да болдыруа айналды.

Енді блар аттарынан созыла тсіп, ылшылдаан а семсерлерін жаладата бір-біріне арсы жаяу мтылды. Те кш б жолы да бірін-бірі жібермеді. арулы олдарды сыуына шыдаспай, алаандары жазылып, болат анжарлар жерге сусып тсіп, аыры блар оян-олты алыса кетті. Тобытан келетін жмса мды кешіп жріп, бірін-бірі жамбаса да алды, іштен де шалды, ктеріп ап жерге де рды. Біра бдан да ештее шыпады. Пара-пар келген алып кш бірін-біріне жедірмеген. Кн шыа алысан ос арлан сске ауан уаытта ана барып, бден дымдары рып, екеуі екі тбешік мны стіне лсірей лады. Біріне-бірі алдырмайтынын сезген ос батыр майдана айта шыпады. Орындарынан тлтіректей трегеліп, анадай жерде тран аттарына кетіп бара жатып, уделескендей екеуі де бірдей кілт тотап, арттарына арады.