— Бгенбай батыр, — деді Шно-Дабо, — жекпе-жек алысып крдік, екеумізді де арымыз таза. Ендігі жерде кімде-кім жолын табады, сол лтіреді. Абайсыз жріп, апы алма!

— Жарар. Сен де арманда кеттім деме!

Осыдан кейін екеуі аттарына мініп, бірі кншыыса, екіншісі солтстікке арай желе жортып кете баран.

Бл екеуіні арасындаы шпенділік, жас Шно-Дабоны аза жеріне е алашы шабуыла шыан кезінен басталан. Содан бері блар сан айаста бетпе-бет кездесті. Біра бірін-бірі жее алмай-а ойды. Бойа біткен алып уат пен ызалы кек аыры кеп жекпе-жекке шыарды. Біра б да ерегес бсін шешпеді.

йткенмен астасан ос батыр бес жылдан кейін айта кездесті. Арыс пен Бадам зеніні арасындаы адырлы, бйратты ойлы-ырлы ке дала ш жзді атты скеріне лы толан. Бадам зенінен бес шаырым жердегі «Орда басы» деген биікті стінде аза жасатарыны олбасшысы — а боз атты білайыр тр. Алды да, арты да, кз жеткен жерге дейін, алаандаыдай айын крінеді. Кнгей жаында ара блттай ттасан жоар скері. Бріні алдында Шно-Дабо ноянны зі. Тау етегінде есік пен трдей ара кк сйглік мінген Бгенбай. Екі кзі скеріні алдында жрген Шно-Дабода. Сске ктеріле дабыл рылды. Екі жа бірдей лап ойды.

Б жолы рыса отыз мыдай жауынгер атысты. Соыс бесінге дейін созылды. Адам аны таы да судай аты. Таы сан ана баласыз, сан бала кесіз алды. Бл Аыраайдан кейінгі е лкен айас еді. азатар б жолы да жоар скерін одырмай жеді. Кн ясына она жоар скері Бадам зеніні ары бетіне арай ашты. Міне, осы арада Бгенбай мен Шно-Дабо таы кездесті. Бларды б жолы кездесуі заа созылмады. дісін тапан Бгенбай, жоар нояныны дл олтыыны астынан кк смбілі найзасын мытап адады. олты астыны сауыты жалау еді, шы біздей кк рыш Шно-Дабоны меніне бір-а жетті. Ноян ат жалын шып алды. Жерге лап та тсетін еді, иесіні тізгінін босатып жібергенінен бір смдыты боланын сезген ара айыр мол сулы, кбік атан Бадама кмп берді.

олтыынан шапшыан ызыл аны ат жалын бояан Шно-Дабо кенет есін жиды. Ары бетке таяп алан екен. Бны келуін ктіп жаада тран немере інісі алден Церенді крді. олында шойын басты шопары. Шно-Дабо жанталасып атыны басын кейін брысы келді. Біра сол стте есінен айта танып кетті. Астындаы айыры ос аяын жар ернеуіне зора іліндіріп, ары бетке шыа берді. Сол стте алден Церен де шойын шопарымен Шно-Дабоны дл мадайынан ос олдап кеп рды. Миы брырап, басы кл-талан боп шып кеткен ноянны денесі ат стінен сырып, срылт толына кмп етті. Кбік атып брыраан асау аыс тірісінде олы жетпеген аза жеріне енді оны лігін алып кетті.

— Бар! Бар! — деді алден Церен, срылт суды ызыл ана бояп аып бара жатан лікті сыртынан шопарын білеп, — кр енді алтын татан дметіп!

Сйтті де кншыыса арай шаба жнелді. зен жаасынан зай бере, оан баса бір ноян арсы кездесті.

— Шно-Дабо баадЇрді крмедііз бе? — деді ол. — Аты скер соынан шауып барады… Жау олынан аза таппаса игі еді.

— аза тапса естілер еді ой, — деді алден Церен. — Аты бос кетіп бара жатса, зі аза арасында алан болар…

алден Церен артына брылып арамастан, атын тебініп жріп кетті.

«Шно-Дабо аза жерінде алып ойыпты» деген аыз, міне, осылай туан.

Бгенбай батыр халын ан-жоса еткен асынан, алден Церен зіні Жоар таына бсекелес туысынан осылай тылан.

Тбе басында отыран Бгенбайды есіне енді Бар жырау айтан бір гіме оралды. «Осы бізді Бар шынында улие ой!» деп ойлады ішінен. Ол сонау «Атабан шбырынды» кезіні зінде-а: «Біз жоарларды тбінде жееміз» деп еді. Сол айтаны дл келді.

Шно-Дабо лген рыс шынында да, Жоар басыншыларыны аза олдарынан мытап тойтарыс алуыны басы еді.

Туке ханды з кзімен крген Бар жырау бірде жорытан келе жатып, бан:

— Есіде болсын, ртамын деп ылышын сйретіп келген жау, рашан да зіне сол жерден ажал табады. Халы оштамаан ділетсіз соыс, тбі, Жоар онтайшысыны кйреуімен бітуге тиіс.

— Сыбан Раптанны бл шабуылын халы олдамай отыр ма?

— олдаса, соыстан олжа табам деп, бала-шаасын шбыртып, бар жо- ар осы маа кшпес пе еді?.. аза жеріне онтайшыларыны дмпуімен тек скері ана келді… Біра басыншы скер, анша айбарлы боланменен, жат жерде за орныып отыра алмайды. Халы жатамаан соыс ашан да шапыншыларды кйреуімен біткен. Бл — тарих аидасы. тте не керек, ел басарушы кштілер сол тарихи сабаты естерінен шыарып алады. Басаны былай ойып, аза хандарыны кейбіреуі бтенні жерін басып алам деп жріп, сол жат жерде аза тапан.

— Сіз кімді айтып отырсыз? Сонау кне заманда болмаса, зім ес білгелі аза скері бтен елді шапты дегенді естігем жо.

— Естімесе мен айтайын, тыда.

Бгенбай оржынын шынтаыны астына сап, ыайланып жатты. Бл гіме Жоар олын адыан бір лкен жорыта болан. Жырау Ханазар хан лгеннен кейінгі хикаяны бастап та кетті.

— Ер азбай, ел азса — айдын клді суаланы. Ел азбай, ер азса — зор бйтеректі лааны, — деп бастады Бар жырау аза еліні лы шежіресіні бір тармаын. — Бйтерегі ласа — ааш орнына ааш седі. Айдын клі суалса немен толар есесі? Ер бзылса да ел бзылмасын. Бзыланды тзетеді. Тзелмесін жер етеді.