Абылай даы бл кезде жер жаратын. арындасын берген онтайшы ателескен жо еді. зі хан болмаанмен немере аасы білммбет ханнан Орта жзге бны адірі кем тспейтін. Ел басаратын ерекше асиеттеріні арасында оны даы ш жзге бірдей тарай бастаан. Кім болса да Абылай пікірімен санасатын кйге жеткен. арындасын берген ккі онтайшы ателесті: Абылай дегенін істемеді, з саясатын жргізді. андай жадайда болса да аза жерін Жоардан босатуды ойлады. Біра атаы жер жаранмен, Абылайа тікелей баынан ел — Ккшетауды жан-жаында сыси онан, зіне жеті ызын беріп, жеті отау тіккен, Атыай, арауыл трізді Арынны белді рулары ана еді. Бл лі оны ш жзге хан саналып, бетіне жан аратпайтындай айбарлы кезі емес. Арынны р ккірек, долы мінезді кей рулары Абылайа таа бас ие оймаан шаы. Жетідегі сотар лын сндетке отырызып, той істеудегі слтанны бір ойы, зірге шет жайылып жрген осы руларды зіне тарту еді.

Ел билеу?

Ел билеу оай тисе, халы тізгіні олында болан адамны брі де ел аузында алмас па еді? аза тарихында жздеген хан менен мыдаан слтандар тті. Соларды халы жадында аланы саусапен санап аларлытай. Хан таына жету кейде оай боланмен, хан таында отыру иын. йткені оан тек ана кш емес, аыл, айла, саясат керек. Бл асиеттер сандытаы дние трізді, біреуде бар, біреуде жо…

Абылай ел билеу ісінде Есім хан тсіліне кілін кбірек аударатын. Тікелей оны жолын стамаанмен, кей дістерін з ісінде олданып отыратын. Бан да себепкер болан бз баяы Бар жырау. Ол бір кні Есім ханны тарихын оан айтып берген:

— Хан тадыры — халы тадыры емес, — деген Бар жырау, — кейде жауымен тартысы бір болып, ан майданда бірге аза тапса да жатар моласы блек. Тек тарихтаы азды-кпті ісі халы ойынан шыса, сондай ханды аза елі есінде алдыран. Соны бірі Есім хан.

— Хаджири есебі бойынша бір мы сегізінші жылы, яни біздіше, бір мы алты жзінші жылы, — деген Бар жырау Абылайа, — Туекел ханны орнына аза елі жиырма екі жасар Есімді хан ктерді.

Есім аза хандыыны таына отырысымен, аасы Туекел мен ия секілді Мауреннахр жерінде рыста аза болан белгілі батыр, слтандарды пыраын Ташкент жерінен кеп, Тркістандаы ожа Ахмет Яссауи мешітіні тбіне жерлеткізді.

Оны бл кездегі е крделі саясаты: Шыыс Тркістанда болып жатан Моол бектері мен Жаатай рпатарыны арасындаы жанжалдара кірісуі еді. йткені дл осы шата ытай айдаары Шыыс Тркістана арай созыла жылжып келе жатан. Бл аза еліне зор ауіп туызан. Сондытан ытай мен аза хандыы ортасындаы елдерді андай кйде екенін білу керек болды.

Ал Жетісу мен Шыыс Тркістанны біраз жеріне мірлігін жргізіп бдірашит хан лгеннен кейін, балаларыны арасында лкен дау-жанжал басталан. Олар брын аза хандарымен одатас саналан ырыз еліні де кей тсын здеріне аратуды ойлаан. Блара ырыз руларыны ала ауыздыы да здеріні жерін, суын талан-тараж етуіне жол ашты.

Есімні хан болан кезінде бдірашитті ортаншы лы бдірахман Шалыш пен Трфанны билігін алан. Жетісу мен Шыыс Тркістанны алан жері бдірашитты зге балаларыны олында алан. Бірі Асуда хан болса, бірі санды, бірі шты мегерген. ысасы, бдірашит айтыс болысымен оны рпатары билікке, жерге таласып ыры пыша боп бкіл Моолстанды талан-тараж еткен.

Есім шаыран хан кеесінде аза елі бдірахманды олдама болды. бдірахманны шешесі Жетісу бойындаы йсін ызы еді. Жне бдірахманны да, зіме жрдем тбі осы жатан келеді-ау деп, бір бйірі аза еліне тартып трды. Есімге бл мселе жнінде ырыз манаптары да осылды. Оан себеп, ырыз еліне Жаркент, Асу, ашар хандарынан грі ертеден одатас болып келген аза елі олайлы еді. Таы бір жадай: осы тста Жоар онтайшысы кшейе бастаан. Ал оларды шапыншылыынан тылу саясатында ырыз бен аза тілегі штасып жатан-ды. Сан мртебе екеуі бірігіп, Жоарлара тойтарыс та берген.

Есім бдірахмана жрдем ретінде бес мы аза скерін жіберуді йарды. Ол бл скерді Тя батыра басартпа болды.

Ертеіне хан Тяты шаыртып алды. Тя пен Есім екеуі де еселі, зор денелі еді. Сарайа тжім беріп кіріп келген батыра, хан:

— Жоары шы! — деп асындаы жастыты трге арай сырытып тастады. арадан шыан адама ханны з олымен жасты тастауы зор рмет. Тя жайасып отыраннан кейін Есім оны неге шаыранын айтып келіп:

— Жетісу мен Тркістан маайындаы лы жзді бар руларын біз з олтыымызды астына алуымыз керек, сол себептен йсінні кп жртын билеп отыран бдірахман хана жрдем беруді йардым, — деп сзін аятады.

— Хан ойы халы тілегінен шыса, оан не жетсін! — деді Тя сабырлы нмен. — Бріміз де адамбыз ой. Адам болан со армансыз тіршілік ете алмайды екенсі. Бйрыыызды орындамастан брын, мені де бір арманым бар еді, егер рсат етсеіз, соны айтайын…

— Айт, батырым.

— міт деген бір айы. Ер жігітті жолы болса дниені апасынан да, айысынан да алып шыады, менікі сол бір міт ой. Тадыры зіні олыда…

— Тыдайы, аяына дейін айт…

— Жарайды, лды баласы демей, батырым деп тыдаы келіп трса, айтайын… Алдымен мынаны білгім келеді. Хан ием, мен а сйектен шыан жопын, жан-тніммен ел-жртыма ызмет істеп келем. Ерлігім, не ызметім кіліізге олы соып жрген жо па?

— Жо, зге батырларым бір тбе де, сен бір тбесі ой. — Шыны ма, кекесіні ме Тя айыра алмады. — бдірахмана жмсап отыраным да содан емес пе…

— Онда айтайын. Бас кеспек болса-даы тіл кеспек жо. иса жеге Аторынды маан бер.

Біреу жаынан тартып жібергендей, Есімні і ара креденіп кетті.

— Ей, сен не малтады езіп отырсы?

— Жаа зі айтан жо па еді, зге батырларым бір тбе де, сен бір тбесі деп…

Ханны ызадан аны ашып, мойнына ры тскен асаудай басы кекже ете алды. рине, аза елінде хан мен йелі бірге лсін деген за жо. Аасы Туекелді жбайы да мір баи жесір алмайды. Біреуге шыуы керек ой. Біра ол ханны йелі, ханны жегесі емес пе? Есігінде жрген ла алай шыады? Ол ммкін емес…