… Ал бл кезде білайырды орыс патшасыны алдында тек зім ана адал болып крінсем деген саясатыны арасында, Россия кімдеріне кпелеген Орта жз ханы білммбет Тркістан шаары мен оны тірегіндегі арна, Сукент, Сауран, Сыана секілді таы отыз екі аланы айтарып берем деген Жоар онтайшысыны сзіне сеніп, бір мы жеті жз ыры екінші жылы Боырауды басында алден Церенге аманат етіп, зіні кіші баласы білфейізді жіберді. Кешегі жауына бас иген бл ылыын ол бір жаынан, осы кезде Жоар онтайшысыны олына ттына тскен Абылай слтанды босатып алу шін істеген боп крінді.

Брын зіне арсы кеп, р басан адымын адып отыран Орта жз ханыны з жаына шыатын лынын сезген алден Церен ыры бесінші жылы орыс бекіністері мен аза жеріні іргелеріне жиырма мы арулы скері мен жол салуа арналан жеті мыдай адамын кеп ойды. Бны брі бгін болмаса, ерте аза жеріні дл ортасына басып кіруді дайындыы еді. лкен айас басталанша олар жаын тран аза ауылдарын дркін-дркін шауып, мазасын ала берді.

Мндай иын жадайда Орынбор кімдеріні алдында екі трлі міндет трды. Бірі, осы уаыта дейін аза даласынан жырып алан жерлерін, салан бекіністерін сатап алу болса, екіншісі, аза даласына Жоар скерін кіргізбеу.

Бнымен атар Орынбор губернаторы Кіші жзді еліне Жайы зеніні ары бетіне мал жаюды тотатуды бйырды, Жайы пен Еділді ортасында брыннан кшіп жрген кейбір рулар енді бл араны тастап, Жайыты бергі бетіне уып шыарылсын деді. Ал бан аза ауылдары кнбейтіндей ниет крсетсе, осы мадаы казак-орыстарды арулы кштеріні бас олбасшысы подполковник Ртищевке алматы арулы скерлерін азатара арсы олдануына рсат етілді. Жне алматара азатардан талап алан мал-млік, тартып алан жеріні брі здеріні арамаында алатынын айтты. Ал бндай шаралара кнбей арсылы істейтін аза ауылдарыны басшыларын, сенат зіні бір мы жеті жз ыры тртінші жылы бесінші марттаы указы бойынша «стап алып, Орынбордаы Роговик, Сібірдегі Нерчинскийді кміс шыаратын заводтарына жер аударылсын» деп жарлы етті. Бл шара аз боландай, бір мы жеті жз ыры жетінші жылы Сырты істер коллегиясы аза елі Жайы зеніні о жаына малдарын айдамас шін, бл зенні сол жаасы Каспий теізіне дейін кзді кні ртелсін деп бйырды. Бнымен атар орыс бекіністерін аза ереуілшілерінен сатау шін аза жеріне арулы скер шыаруа указ берді. Бл указ бойынша, арулы скер ызметін Жайы бойыны казак-орыстарына міндеттеді. Олара азатарды жылыларын ана айдап алу емес, здерін де ттын етіп, жер аударуа рсат етілді. «Шаш ал десе бас алатын» казак-орыстар енді ойларына келгенін істеуге еркіндік алды.

Мндай жадай тек ана Жайы бойында емес, Сібір губернаторыны арамаындаы азатара да арсы пайдалануа бйырылды.

Бл ысым жалыз аза кедейлеріне ана емес, жаында ана кеп, жаа жерге оныс тепкен орыс шаруаларына да тсті. Патша анауына шыдай алмаан бара арасында Пугачев бастаан ктеріліс белгі бере бастады. Бан аза, башрт секілді лттарды кедей тобы да осылды.

Неплюев аза елі мен патша кіметіні арасындаы ыри-абатыты бседетуді бір айласы бітім сз жргізумен атар, аза даласымен сауда-саттыты кеейте тсуде деп ойлады. Ол, тіпті, бір мы жеті жз ыры жетінші жылы Сырты істер коллегиясына берген рапортында: «Бл халыты р орытумен ана емес, кбірек сауда-сатты секілді жасылы істер арылы да баындыру жолын ойлауымыз керек» деп жазды. Егер бан аза елі кнбейтін болса, оларды кшпен баындыру шін, зіне жне Ойыл жолындаы скерді бастыы генерал-майор Штокмана Жайы аза-орыстарынан екі мы, Орынбор мен Ор бекіністеріндегі скерден бес мы солдат берілуін сраан. Тбі бл скер аз бола алса, таы алма, башрт, шоынан татарлар мен мешерлер секілді Россия патшалыына баынышты братана лттардан он мыа тарта арулы адам осылсын деген. рине, осыншама скерді Неплюев неге срап отыраны Сырты істер коллегиясына да айын еді.

Осындай жадайда аза еліні з туелсіздігін сатап алуы екіталай шаруа.

Бір жаынан жиырма мы скерін жалататып жоар онтайшысы алден Церен, екінші жаынан дл осындай скерін аза жеріне кіргізе бастаан орыс патшасы. Жан алыма енді келді. Хан мен слтандар здеріні жолын тауып жатты: бірі орыс патшасына ызметке кірді, бірі Жоар онтайшысымен ауыз жаласпа болды. Ал ара халы ше? Жерінен, бостандыынан айрылуа жаын аланын сезіп, жанталасты.

Орыс патшасы арылы «жма орнатам» деген білайырдан да, Жоар онтайшысы арылы тынышты келем, атамекен Тркістаныды айтып перем деген білммбеттен де халы суий бастады. Білегін сыбанып жіберіп, ол енді батыр жігіттеріні соына ерді. Орыс патшасы салдыран бекіністерді шапты, керуендерін тонады, патша солдатыны олынан бір шаруа лсе, оны нын екі есе айтаруа тырысты. Осылай Кіші жзді кп рулары ата онса, Орта жзді жігіттері де бос алмады. білммбет ханнан крі, енді олар з араларынан шыан Баян, Малайсары, Бгенбай, Барбай, Олжабай, Елшібек секілді батырларыны жасаы боп, тс-тстан Жоар онтайшысыны стемдігіне арсы шыты.

Орыс патшалыынан не скер, не Жайыты ары бетінен жайлы оныс, не аманата берген баласы ожахметті айтып ала алмаан білайыр зіні адіріні шын тсе бастаанын енді айын сезінді. Бл білайырды емес, Орынбор губернаторы Неплюевті атесі еді. білайыр аза елін Россияа осу жолындаы алашы айраткерлеріні е табандысы екені даусыз болатын, ел кзінде оны адірін ктере білу керек еді.

Соынан ерген жртыны зінен алыстай бастаанын ан білайыр атты састы. Біресе арамаындаы елді Орта Азия хандарыны жеріне кшуге, не болмаса Иран шахыны ол астына кіруге гіттеді. Ондаы ойы егер аза рулары солай арай ауар болса, орыс патшасы арамаыма зіме керек скер беріп, аза елін біріктіруге таы шаырар деген міт. Бдан да ештее шыпады. аза жрты жат ел хандарына жалынышты боланнан грі, андай иынды крсе де з жерінде аланын арты крді. Бл бір ерекше кініш еді. Ндір шах скері келмей трып, 1744 жылы білайыр Хиуаны басып алан. Соынан трын елді бліншілігі арылы аз уаыт бл араа Нралы да хан болан. Ндір шах мны да уып жіберген. Хиуа хандыынан айрылып алан білайырды жрегін кініш жегідей жеген. Халы болса жолын зі тауып кете ме деп орыан білайыр, сасанынан орыс патшалыына арсы имыл крсете бастады. Сондай рекетті бірі ыры жетінші жылы болды. білайырды аылымен азаты екі мыты олы йшікті тменгі жаындаы мз боп атып алан Жайы зеніні стімен тіп, ызылжар деген жерде алматарды лысы мен орыс балышыларыны алашытарын шапты. Кп малын, табын-табын жылыларын айдап алды. Алты жзден астам алма пен орыс адамдарын ттын етіп здерімен бірге кетті. Осы жылы таы да азаты бес жз адамнан рылан жасаы йшікті айнала тіп, стірт арылы Еділді жаасына шыты. Таы тыныш жатан жртты шауып, мал-мліктерін олжа етті. Біра жолай здерін адып жатан казак-орыс жасаына душар болып, зер ашып тылды. білайыр Россия бекіністеріне арсы баса да жорытар йымдастыра бастады. білайырды бндай ылыын крген Кіші жзді кей рулары оны маына айтадан шоырлана тсті.

Алайда білайыр Россия секілді лы мемлекетті аз олмен арсы шыып, мата алмайтынын жасы білетін. Сол себептен де ол баласы ожахметті босатып аламын ба деген мітпен, ттына тскен орыс адамдарын айтарып бергізуге бірталай рекет істеді. Біра орыс кімдері оны бл ойын таы теріс ты. «Бізге арсы рекеттерінен ештее шыпайтынын білгендіктен, білайыр брынысынан крі жуасыды» деп жазды Неплюев Сырты істер коллегиясына.

Ал бл кезде Жоармен тіл табам деген білммбетті де басыншы елмен дос бола алмайтынына кзі жеткен. алден Церенні бар кздегені аза елін бтіндей зіне баындыру екенін Орта жзді ханы тсінді. Россия патшалыы алдында білайырды беделіні тсе бастаанын білген білммбет енді орыс кімдерімен тіл табуа тырысты.

Демек, орыс кімдері білммбетті жне оан ерген Абылай секілді слтандарды мндай ыыласын пайдаланысы келді. Енді Орынбор губернаторы Неплюев зіні ескі деті — аза хандарын, слтандарын бір-біріне айдап салатын дісіне айта кшті. Ол енді білайыра арсы Бара слтанды пайдалануды ойлады. Бл кезде білайыр мен Бараты арасы бден шиеленісіп болан. Осыдан жарты жыл брын ана Бараты баласы Ханбабайды Созаты билеп тран кесіне Хиуадан Сырдария арылы жіберген жетпіс тйелі керуенін білайырды жасатары талап алан, осы керуен жайында хабар берген Неплюевті зі еді.