«Сол секті азір айта шыаранда не таппа? Ондаы кннен азір Аса Темір немерелерімен арасы жаын тр ма? Мен мны лім жазасына бйырсам жрт не дейді? Кнсі ашылмаан батырды лімге иды… Бны хан баяы секті салдарынан істеп отыр демей ме? рине, сйдейді. сек те бір, кйе де бір. Кзіме айтпаанмен жрт солай жориды. Одан да з басыма кір келтір-мегенім жн емес пе? И, сол жн. Біра мына жігітті кнсін алай кешем? Білмеген болып ндемей алуым жн бе? ара азаа намысымды таптатып ойсам, жрт мені батылы бармады дейді ой! Жо, жо бл жігіт луі керек!».

— Бл жігітті тадырын Шах-Буда слтанны асы ткен со шешеміз, — деді дйекші мен жігітті алып келген нкерлеріне, — айылы ас алдында… аардан айта тралы. кетідер!

Жігіт сл басын иді де кілт брылды. Жендеттер оны тыса арай айдай жнелді. Е соынан шыып бара жатан дйекшіге естірте хан:

— Са болыдар. Кздеріні арашыындай кзетідер, — деді.

Дйекші басын иді.

— п, тасыр.

Ханны айтаны шынды еді. Шыыс халыны деті бойынша «он бесте отау иесі». білайырды Маыт йелінен туан тышы Шах-Буда ткен жылы дние салан. Хан осы сйікті лыны ш кннен кейін асын бермекші. Ас беру — жерлеу емес, Дшті ыпша еліні дстрі бойынша лкен той. Аса Дшті ыпша пен Мауреннахрды игі жасылары атысады, сайыса ататы батырлар тспек! ыпшаты от ауызды, ора тісті, ара бойлы азтуан жырауы мен Арынны асанда жйрігі, сексеннен асып кеткен, Ажол биді кесі отан жырау айтысады. Трешіге йсін Майы биді алтыншы буыны лы сыншы, халы ардагері, жзден асып кеткен Асан айыны зі келмекші.

Хан саясаты тынып жатан кл секілді, ай жері тиы, ай жері тайыз білмейсі. Таы да кміс оырау шылдырлады.

Ордаа лгі ан-слсіз дйекші кірді, н-тнсіз басын иіп, тра алды.

Хан жайшылытаы тапсырмаларыны бірін бергендей жайбараат сйледі.

Ас біткен кнні ертеіне лгі жігітке кім айтылады. Біра оан дейін…

Дйекшіні жаратанан жа ерні аырын ана имылдады.

— п, тасыр.

ІІ

білайыр Ордасы бл кезде Кегір зеніні жаасындаы Орда-Базар аласында еді. лы аса бкіл Дшті ыпша пен Мауреннахрды бек, слтандары тегіс келетінін білген хан, асты ке жайлауда — лытауды кнбатыс жаындаы Акл жаасында ткізбек болды. Шілдені бас кезі еді. Бір шеті мен бір шеті ат шаптырым кміс толынды Аклді ке алап жазира даласы ат бауырынан келген кк шалына бленген. ыратты бауырлай біткен хош иісті кде-ккпекті зі тізеге жетеді. Алыстан мнарлана Едіге батыр мен Тотамыс ханны сйектері ойылан лытау мен Кішітауды сйір бастары крінеді. Кк шалынны арасындаы барматай-барматай боп скен блдірген мен жи- дектен кз тнады. Аласа бталара сыси біткен араатты да піскен кезі… Кл стінде кндіз-тні тынбаан с иуы… Ортасындаы а айдында анаттана бастаан кгілдірлерін ертіп бір топ ау сыбызы ніндей оырай дауыстарымен сысып н салады. Сабаы сояуланып алан, ызалда, лала жаушымылды, раушан глдерінен жпар аиды. Осынау ызылды-жасылды рнекпен безелген жасыл кілем шы-иыры жо ке даланы ортасында ткерілген кміс кеседей жарырап, а айдын Акл жатыр. Жан-жаы сонау ккжиекке дейін мидай дала. шан стан, жгірген анан бтен тірі жан крінбейді. Тек клді батыс жаында кгілдір белес бар. Белесті стінде срыт оба тас пен бірнеше балбала тр. Оба тас мрты салбыраан, о олына ымыз ішетін тостаан трізді ыдыс стаан келсаптай шомбал бір ажайып бейне…

Бл тастар жнінде халы арасында екі аыз бар. Бірі — кне ыпшатарда лген адамды жаназалаанда, не жетісін, ырын, асын бергенде оны бейнесіне сйкестей ааштан уырша ойып, стіне брыны киімдерін кигізіп, здеріні ортасына отырызатын дстр болан. йткені кне ыпшатарды тсінігінше, адам жаны лмейді, немі туыс-туандарымен бірге жреді. Жотауа жиналан кісілерді бріні де денесінде з жаны боландытан, лікті жаны зіні уырша бейнесіне барып орналасуа тиіс. уырша боп ол зіні жерлеу тойына, жетісіне, асына атынасуы керек. Аайын-туыстарымен бірге отырып, з ажалын зі тойлайды. Ал жаындары оан керемет рмет крсетуге борышты. олына ыдыс беріп, ымыз йып, алдына ас ойылу міндет. лген адамны дрежесіне арай асарбас ошардан бастап, ш тоыза дейін оны рметіне рбан шалынан. Араб жазушысы Абу ль-Фиді айтуынша, рбандыа ыпшатар кісі де бауыздаан. Мынау оба тас пен балбалалар сол дстрді ескерткіші-міс. олына ыдыс стаан оба тас — ас ішуге ыайланан, сол лген адамны зі, ал асындаы балбалалар жанында жерлеп отыр- ан оны туыс-туандары-мыс. Екінші аыз бойынша, адамны тірісінде лтірген жауы о дниеде соны лы болады екен. Мына тас мсіндер осы аызды бейнелейді делінеді. Мынау оба тас — ожасына ас дайындап тран сол зі лтірген бас жауы, ал балбалалар бас жауды серіктері, аайын-туыстары-мыс.

Осы тас бейнеден бтен жасыл шалына оранан ке далада ешбір мола, зират, оран, бекініс жо. Желмен ойнап шулаан алы кгал, кміс толынын тынбай тербеткен шалар кл…

Клді солтстік алабына онатара арнап а кигізден басылан он екі анат ш жз й тігілген. Іштері Самарант пен Барадан тоыз керуенмен тасылан ырмызы ызыл кілем, дрия, тора жібектен тысталан мамы жасты, тбіт крпелермен безенген. Клді трі батыс жаында, ыра іріндегі оба тас, балбалалардан сл тмендеу. Алыстан кгілдір тартып крінген жасыл шалында, кк теіз стінде шан а шааладай, сттей аппа кигіз йлерді штен-трттен осарлап тіккен хан ордасы. Клді отстік алабында хан ордасына жаын узір, Жошы рпатарыны а шатырлары мен абоз йлері. сіресе соларды ішінде ортадаы он екі анат а боз йді басына а жалау орнатан, атарлас трызылан оюлы трт кигіз й — Жнібек пен Керей слтандарды ордасы. Блар зіні еселі мсіндерімен алыстан-а ерекше кзге тседі.

Клді кншыыс жаында Мауреннахрдан келінген аспазшылара, Арын, ыпшатан келген той дйекшілеріне, аршыа, сар-лашына арнап тігілген жз оыр кигіз й… Осы ауылдан озы кшіндей жерде онатара дейілеп байланан ш мы биені лындарына тартан жиырма атар ыл аранды желі. Кніне йірленіп сойылан семіздіктен мамырлаан жылы, йрыын ктере алмай жатып алан отандаан ой… Хан ордасыны ар жаында бес шаырымдай жердегі тулай аан млдір сулы кішкентай Мойылды зеніні жаасында Шах-Будаты жесірі — Алтын хан батыры Домбалыты Аозы ызыны келіп онан ауылы.

Ас басталалы жеті кн болан. Алашы кні осы арадан кшкен ел бір кн, бір тнде жетер Арынаты тауыны е шетіндегі Шойынды клден жіберілген ш жз сайглік жйріктен білайырды Тарланкгі озып келген. Ата шапан ханны жеті жасар немересі, Шах-Буда слтанны баласы Мхамед-Шайбаниді зі еді. Хан немересіні жлде аланына арнап жеке той жасамашы. Келесі кндері крес, сайыс басталан. Кресте Найман аптаай батырды немересі, кереге жаурын, жала тс аражал батыр бар балуандарды жыып, стіне ырмызы фарсы кілемі жабылан араби ызыл аруананы бас етіп, ш тоыз бас бйгесін алан.

Сайыста ара ыпша обыланды жан шыдатпаан. Екі бие сауымындай мезгіл оан тек Арын биі Ажол ана ттеп берген. Біра оша тя Кксегірді тегеурініне шыдай алмай бір сайыста астындаы ша йры Ажамбасы тізерлеп шгіп алып, сайыс трешілері бас бйгіні обыландыа деп шешкен. Тйе жарыс, атын крес — брі аяталып, бгін асты е ызыы, талай жан кінер, талай биді намыса шауып абырасы сгілер жыраулар айтысы басталан. Айтыс трешісі жзден асан лы жырау Асан айы. Ол бл жолы желмаясымен Ккше теіз тсын шолып келген-ді.

— Асан ата, Ккше теіз маы андай жер екен? Сайын ордасын кшіруге жарар ма? — деген білайыр ханны сзіне Асан айы: