не-міне дегенше жаз да те шыты. Кзтосана екі апта аланда хан аулы, аптаан тлегіт, арашасымен Саумалклді тсына келіп йлерін тікті. Осы арадан Нраны аратзы желісті ата жарты кндік жер.

Жетіоыр мы мен Бетпа даланы арасында атыл атырап бар. Жел трса м сыратап жаяу борасындай бастайды. Ал ашы кндерде жарырап жатады. Бл бабаларымыз іслм дініне кірмей тран кезде ота, суа табынан дуірде, кк тірісіне, жер тірісіне арналып адамнан рбан шалынатын жер. Ежелден ссты, жмба атырап. Жетіоырды ркеш-ркеш мынан тіп, жазыа шыысыменен, сонау у заманны белгісі боп, таыр дала шетіндегі екі адамны бас сйегі сонадайдан кзге тседі. Бастарды асында атам заманда адалан жуан дігек ада бар. Кн кйдіріп, жел сйіп, бден ара- ошыл тас болып атып алан. Ол адаа леміштер байланан. Бл белгілеріне араанда, сонау ары дуірде осы арадан кшіп жрген елдер бл атырапты улиелі жер санаан трізді. лгі аданы теріскей жаында лынжалданып, зыннан созылан тйелі кісі бойындай жарнра бар. Етек тсынан жер астындаы кзден жылап шыан, млдір сулы шаын зен аады. Бл зен арлы жылдары атты тасиды. Тасыанда бір кезде телі емген бзаудай, ос зен йандытан Телікл деп атанан Телікл-татаа йып, бл арадаы баса арадаы баса уа арасуларды осып жатады. Сйтіп сары ала сегіз сайа барып осылады. Ал егер ысы алы арлы, жазы жабырлы жылы Нраны аратзынан шыатын сай суы жіішке Сарызен — Сары Кегір мен ара Кегір барып ятын Ботыарын кліне дейін жетіп алады. Бндай тасу он жылда, жиырма жылда бір болады. зге жылдары Нраны аратз сайы сл кпіріне ктеріліп, жаз шыпай-а ма сііп жоалып кетеді.

Осы кпке беймлім, жмба атырапта Жетіоыр мы мен Сарысуды ортасынан тетін оба жол бар. оба жолды кк ия басып жатады. Адам тек салт атпен ана бара алады.

Жнібек хан осы Нраны аратзына дейі арнап керуен жргізді. Жазтосан болмай, басына елу й тіккізіп, мнан ды аздырып кнекпен су тартызды. Сай бойына желі кердіріп, бие байлатты. Келетін онатара деп дейі ысыратарды йірін айдатты. зі дік, амбар, асым, Брындыты ертіп, алдын ала келіп хан шатырын тіктіртті. Кп замай адам тгел а білмейтін жолдарды тауып, ла дзге кшіп йренген ру басшылары — билері, батырлары Нраны аратзыны жан-жаынан аыла бастады. йсіннен — білайыр ргенішке кетер алдында блінген ылышбай, ара Оспан батырлар, Жалайырдан — Брібай батыр, Дулаттан — Бахтияр би, Арыннан — бір топ батырларын ерткен Арын би мен отан жырау, ыпшатан — ара ыпша обыланды мен азтуан жырау, Найманнан — аптаай батыр мен Ташы батыр, Халы би, Керейден — араожа батыр, оыраттан — Баалы ожа мен Орыс батыр, Алшыннан — Темір биді зі мен Шалкиіз, Уа пен Таратыдан Жаубасар, Асылкерей батырлар мен Боры би келді. Бларды райсысы ру басы, аптаайдан басасы мыды айдаан шонжарлар. р ру басыны асында, зіні арамаындаы кіші тарамдарыны ондаан би, батырлары бар. йсін ылышбай, ара Оспан батырларды жанында Албан, Суаннан шыан бірнеше заржа ділмар, шешен, ксемдер келген.

р халыты тарихында сан трлі кезеі болады: су, ркендеу, кйікке шырау, кйреу… Осыны брін басынан ткізген, заманыны жасылыын да, жамандыын да крген, келешегі шін жан аямай кресе білген, ауыр кндерін, басына тнген ауіп-атерді жее білген халытар ана тарихта алады. зінен кшті шыып, Майя, ошан секілді елдер рып кетуге мжбр болса да, ондай елдер адамзатты мдени ркендеуіне лесін осып кетеді.

Он бесінші асыр аза рулары шін е ауыр асырларды бірі еді. Осы асырда зара ырылысып, сырт жауын кейде жеіп, кейде жеіліп, тайталас тсіп жрген аза рулары ел болып бастарын осу шін кресуге бел буды. Біра йірлі ландардай шексіз даласында ру-ру боп кшіп жрген елді басы оай осылмады. Бл жеіс лы айастар арылы келді. аза руларыны басын біріктіріп, аза хандыын руда, мейлі крес баталастытан-а басталсын, айткен кнде де, Жнібек пен Керейді алатын орны ерекше. рине, халы зі аламаса екі адамны олынан не келеді? Тегі ел болуды негізі халыты ккейкесті арманында жатыр. Бл кезе халы рухыны лаулаан кезеі.

ліпті тая деп білмейтін асау елді кенет лтты, жауынгерлік тілегіні блай рби тскенін сезген кейбір ру бастытары жртты з дегендеріне тарта алмай алды. Брыныдай халыты бліп стауа шамалары жетпеді, енді кпшілік ерген Жнібек ханны соынан еруге мжбр болды. Тек Темір би ана блік шыара жаздады.

Бірнеше жыл кейін Тіленші лы Шалкиіз жырау:

Алп-алп басан, алп басан.

Арабы торым зісі.

Жазылы, алтын, ол кескен.

Алдаспаным зісі!

Сен алтынсы — мен плмын, Сен слтансы — мен лмын, —

деп мадатаан Темір би бл. Еділ — Жайыты бауыр басып алан, Алшын руларыны кбі баынан, Астраханьды билеген асым слтанны о олы — эмир-эль-умра яни скери басы болан би бл. Жнібек секілді адуынды хан- а біржолата мойын сынса, Алшын жерінде з стемдігіні тмендеп кететінін ол бірден ан. Кп азды арасында мз боланша, кп араны арасында аз болан дрыс деп тауып, Кіші жз болып алыптасып келе жатан Алшынны рккірек руларын жеке билегісі келді. Астраханьды зіне аратып тран асым слтан Еділ — Жайыа шын мірші емес. Шын мірші азатан шыан, Едіге батырды шбересі, Ноайлы хандыы кезінен би дрежесінде келе жатан шынжыр бала, шбар тс Темір. Дл азір шыысы мен батысындаы елді з билігіне ол сады деп сескенетін дымы жо. білайыр алыста. асым слтан тек Астрахань маын ана амтиды. Орыс князьдары болса здері лі бден біріге алмай жатыр… Ал шынтуайта келсек Темір биді ойы Жнібекке баыну емес, Трік патшалыына иек тіреу… Алыстаы ел, ол сені ішкі жмысыда ісі болмайды, ай румен жасысы, ай румен жамансы, арамаыдаы елді алай билеп-тстеп жатырсы, бны бріне де ол спайды, сырттай баынанымен анааттанады, ал зі айтаныды еліе алай істетіп жатырсы — онда шаруасы жо. Жнібекке баынса бл еркіншіліктен бірден айрыласы. Ол ішкі ісіе зімен бірдей атысады. Жо, діні бір, тілі бір, нсілі бір хана баыну — халыны тіршілігі кілін селт еткізбейтін баса халыты патшасына баынудан лдеайда орынышты. Осындай ойдаы Темір Россия мен Тркияны бір шайасуын ктіп іштей алысуда еді. Трік патшалыыны кшіні кеми бастаанын есепке жатызбаан. Тбі ол осы ойынан шыпа. Еділ — Жайыа бден мірші болып аланнан кейін, ырымды шауып, Мскеу князьдарын алдай трып, Тркияа иек тіремек. Осыдан барып Темір шу дегеннен-а Жнібектен іргесін аула сала бастаан. Жнібекке осылысы келмеген кей ру бастытары зара ыылдаса, бл ойын ішіне сатап ала алмаан.

Темірді блай еркінси имылдауыны да тркіні белгілі еді.

ке жаынан аты шулы Едігені шбересі. Атасыны айбынынан орыпайтын аза жо. Наыз аш асыр. зі де осал емес. азан хандарынан ыз алып, ыз берген. Осы биыл ана он бес жасар кенже ызы Нр-Слтанды азан ханы Ибрагимге затан. Сйенерлері де бар. зі де згеге сйеніш бола алатын жау жрек батыр. Бауыр басып алан Еділ мен А Жайы бойын ешкімге орта еткізгісі келер емес. Жиналан би, батырларды кпшілігі бірігіп бір хана баынайы деп отыранда, бл згеше кетті. Алайда Темір би де нота зіп, айдалаа лаан жо. Тек осылысы келмегенін астарлап білдірді.

— Ел болып бірігіп, скер жинап, білайырдан ата мекен Тркістан жерін айтып аламыз дегендері ба-п, табылан аыл. Оан Еділ, Жайы, Хиуас теіз бойындаы Алшына жататын бар ру ол ояды. Сраан уаыттарында бес тмен ол беруге бар. Біра Сыанатаы хана бізді баынуымызды жобасы келер ме екен? Жер арасы шалай…

згелерден жасы лкен йсін ара Оспан кек-кек клді.

— Темір биді аты жеткен жерге, Жнібек ханны аты жете алмайды деп орасы ба?

Бнысы осы араа сені аты жетіп келгенде, сені жеріе Жнібекті де аты жетеді дегені еді.

Сз астарын тсінген ызба мінезділеу Темір би сз таластырысы келіп кетіп, ежелгі дстр бойынша, айыр тісті, алтын сыммен оралан тобылы сапты амшысын алдына тастай салды.

— Ат тяы басан жерді брі бірдей шптей жапырылып жата алмайды, — деді ол ара ср беті креденіп, — білайыр ханны да мйізі шаыратай кей батырлары Еділді ар жаына ткен. Біра одан не тты? Мойындары ырайдай, биттері торайдай боп елдеріне зер жеткен.

амшысын енді ара Оспан алдына тастады.

— Атыны жйріктігіне тым сене берме. Талай жйріктерді де мойнына бау салынан. Байа, Темір би, Жнібек ханны рыы білайырдікінен зын болып жрмесін! білайыр Дшті ыпшаты билегенмен, Еділ зені бойындаы Алшынны кптеген ауылдарына ктемдігін еркін жргізе алмаан. Жау жрек бл рулар баынды деп кейде уде бергенмен де, натылы дізе бге оймаан. Бан ызаланан білайыр Дшті ыпшаты осы рулар жайлап жатан шетіне сан рет ол шыаран. Соны бірі осыдан он жыл брын жіберген он мы скері еді. Б жолы жауынгерлерді осы ара Оспан батыр басарып баран.