Сейтен сл ндемей алды. Шбырып келе жатан кшке брыла бір кз тастап крсінді де, айтадан сйлеп кетті.

— Сол стапта: «аза Мхамбет пайамбарды жолын берік стаан діншіл халы емес, оны шоындырып алу оай, тек ауыла укілдер жіберілсін» делінген.

Ожар клгендей боп тісін аситты.

— Жне ол стапта ешкімді зорлау болмасын, ркім шоынысы келсе, з еркімен шоынсын деген де сз бар ой…

— Сейтен атыны басын жедел тартып алды.

— Сен оны айдан білесі?

Ожар екішты жауап айырды.

— Ел лаы елу…

Сейтен атын тебініп ап, кенет ызулана сйлеп кетті.

— асым тре біз секілді аыма емес еді. Ара жерінде сегіз кірігті не шін рыланын бізден брын тсінді. Тоа, Алтын, Алтай, Уаты ертіп патша рыы жетпейтін Бестабалы жеріне арай кшті. Біз алып ойды. аланымыздан не тапты? Он жылды ішінде Талды зеніні саасында араралы кірігі, ызылжар бекінісіні жанында Ккшетау кірігі, Семей бекінісіні тсында Аякз кірігі, Омбы аласынан тмендеу Амола кірігі, Жміш бекінісіні асынан Баянауыл кірігі, Аманараайдан жоары смрын кірігі, Омбыны отстік саласында шбла кірігі рылды. Бкіл Ара жеріне темір тор жабылды, енді тырп етіп крші! арамаыдаы елі тгіл, туан ініні баласын арашалауа кші жетпей алды.

Сейтенні соы сзіні мнісі бар еді.

Батыс Сібірді трын жрты мен жер айдалып баран адамдарды арасында йел жынысыны те жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11 февраль кні азаша Тауы жылы апан айыны он бірінде Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соыс губернаторына Сібірмен шектес аза секілді «братана» лттарды жас ыз балаларын ола тсіруге жарлы берген. Бл жолда андай амал болмасын олдануа рсат етілген. Сатып алуа да, алдап алуа да болады делінген.

Осы жарлы бойынша ола тскен ыз балалар шоындырылып, йел жынысына мтаж семьялара тапсырылуа тиісті. Асырап алан адамдара азы-тлік ретінде он бес жаса толана дейін кмек крсетіліп, ал ыз балаларды келген кісіге олма-ол он бес сом сыйлы берілетін.

Міне осы жарлы Сейтенні туан інісі Тайжанны жеті жасар ызы Алтыншашты да армаа тсірген еді. Тайжан патшаа арсы ереуіл йымдас-тыраны шін бес жыл брын Омбы Орданс-Гаузе сотыны кімімен лім жазасына кесілген. Оны ер жетіп алан ш лы Сібірге Туринскіге айдалан. Белгісіз адамдар беймлім жаа кетіп бара жатан ааларыны соынан алмай шырылдап жгірген жеті жасар Алтыншашты арауыл басы офицер иемденіп, Омбыдаы бір судегерге сатан-ды. Жас ызды кркіне та алан Сібір корпусыны штаб бастыы генерал-майор Фондерсон оны лгі судегерден алап алады. Алтыншаштан кз жазып алан Сейтен, ш жыл ткеннен кейін оны кесін лтірушілерді бірі Фондерсонны олында й сыпырушы болып жргенін естиді. Іздеп Омбыа келеді. Генерал-майорды са кзетшілері бгет болып Алтыншаша жолыа алмайды. Туекелге бел буып, тнде Фондерсонны йіне шабуыл жасап, тартып кетем деп жргенінде, генерал-губернатор біліп алып, зі ажалдан зер тылады. Сейтенні азіргі айтып келе жатаны осы бала жайы. Бл оны кіліндегі ауыр жара. Егер алда-жалда осы жараа біреу-міреу тиіп кетсе, Сейтен зін зі стай алмайды, блан-талан ашуа беріледі. Біра б жолы Сейтен йтпеді. Бір кезде анжыалас серік боланменен, ол Ожардан аздап кдіктенеді. «Адам сыры — санды ішіндегі азына. Онда алтын жатыр ма, баыр жатыр ма, бірден білу иын. Кілтін іздеу керек». Сондытан да ол енді Ожардан сыр тарта сйледі.

— Сол стап бойынша біз азынаа жз арадан бір ара жаса тлеуге тиісті едік. Біра сол заны зін кім дрыс олданып жр? Аа слтандарды малы жта іліксе — зекет тле. Жанаралды, пристапты йі ртенсе — лесіді апар…

— А патшаны салы туралы осымша мірі шыты деп жргендері айда? — деді Ожар тнере.

— И, шыаны рас. Біра одан ара азаа андай пайда? оян жылы мамыр айында патшаны салытан босатан бес жылы ткеннен кейін, жаа жарлы шыты… Бл жарлы бойынша кімет ызметінде жргендерге, аа слтан, болыс, жситірлерге бірталай жеілдік берілді. Оларды біраз малдары салытан босатылды. Тек здеріне меншікті тлегіттері шін ана салы тлейтін болды. Бл жарлытан тан Смеке, Бкей, Ули ханны тымдары ана. Патша азама жаан ызметтері шін тре тымыны шаыра ие слтандары мы жылы, мы жарым ара мал, мы жарым сом ашаа дейін мір-баи жаса тлеуден ада етілді.

— Жо, мен патша азамны бл жарлыын айтып келе жатан жопын…

— Енді ай жарлыын?

— Жаса тленетін мал саны ш жылда бір саналанмен, жт жылы жасаты тек олда алан мала тлейді деп жргендері айда?..

— Оны рас. Біра азаа он ірі арадан бір тса тледі не, жз тсатан бір ірі ара тледі не, брібір емес пе? Байаймын кмейіде бірдеме тран іспеттес. Онда сен а патшаны бізге істеген жасылыы болса соны айтшы?

— Кмейімде ара халыты мтажына иналан запыран тр, — деді Ожар абаын ткситіп. — Одан бтен не болушы еді менде?!

Сейтен Ожара жылы жзбен арады. «Мен осыдан бекер кмнденіп келем-ау. анына тартпаанны ары сынсын демей ме аза, анына тартып-а келе жатыр-ау бейба. кесі убет аржасты бел баласы еді…».

— йткенмен, алауын тапса ар жанады, — деді Ожар айтадан н атып. — Ає патшаны да тілін таба білген жн. Осыдан екі жыл брын кктемде араткелді аа слтаны даймендені оырлжасы азатар балаларымызды сыпайа — солдата алады деп сескенетінін арыз етіп Петрбора бар- анында, патша азамны зі аза жігіттері еш уаытта да сыпайа алынбайды деп, бзау терісіне мрін басып, уадасын жіберген жо па?

«Осыны зі ай сопаа апара жатыр?» — деп Сейтен таы да сезіктене алды. Сйтсе де:

— Бзау терісі емес, бзау терісінен істелген ааз десетін. ап-алы болатын, зім кргем, — деді ол жайбараат. — Сол ааздан кейін аа слтан оырлжаны адірі лан-асыр сті. Соны арасы ой б кні алы Ар- ынды шашау шыармай стап отыраны. йірін бермес осындай бір мараса айырлар болатын. — Сейтен сл ндемей алды да, крсіне айта сйледі, — жиырма мы жылы айдаан дайменде баласы ондай аазды алуды бір амалын тапан шыар. Біра а патша ділетті болса асым трені арызын неге тыдамады?