— андай арызын?

— асым тре аза жеріне бекініс салып, пірказ руды тотатуын талап етіп осыдан он жыл брын ааз жазан жо па? Одан не шыты? Жауап беруді орнына жерімізге скер стіне скер ткті. Амола, Аякз, Баянауыл кірігіні кіндік ортасына Атау бекінісін сала бастады. Бнысы енді бкіл Араны анды шеберіме аламын дегені емес пе? Осыны сезген асым тре оан хандыына арай ауысты ой. Ондаы ойы Сыр бойындаы алы азаты Абылайды а туыны астына жинап, діні бір оанмен тізе осып жртымызды тыныш, аласыз ету емес пе еді.

— Біра асым трені ол ойынан не шыты? — Ожар мысылдай клген трізді. — Ташкент шбегінен Есенгелді мен Саржанны аман айтуыны зі екіталай…

1824, яни азаша Мешін жылы Ккшетау приказы рылды. Бл — а патшаны Абылай рпаыны ата мекеніне ауыз салуы еді. Осы жылдан бастап асым тре баласы Саржан слтан ол жинап патша скері мен стапты жатайтын Смеке, Бкей, Ули хандарды рпатарына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына арсы крес бастады. Кейде жеіп, кейде жеіліп, басынан сан айасты ткізеді. Аырында оан хандыыны ол астына еніп, 1834, яни Жылы жылы осы хандыты бас кші Ташкент шбегі, тжікті алпы руынан шыан Ммет ліммен тізе осып, аза жерін Россия империясынан бліп алма болып, алты мы скермен лытау іріне келді. Осы ірге оран атты бекініс трызып, бізге осылыдар деп жан-жаына жар салады, аа слтан, ел билеген асаалдара ат шаптырады. Бір жаынан шаын-шаын жаса аттандырып, араткел, Ккшетау жеріндегі алы Арын елін шаба бастайды. Мны естіген Сібір губернаторы лытауа генерал-майор Броневский басаран алты зебіректі бір мы скер жібереді. Броневский кп кешікпей лытауа таяйды. Жаын алан патша скерінен орыан Ташкент шбегі орана азантай сарбаздарын алдырып, Бетпадалаа арай ашады. Ал оран бекінісі кп соыспай Броневскийге беріледі. Ташкент шбегі Ммет лім аза жерін Россия патшалыынан оай ала алмайтынына кзі жетіп, кресті бірден тотатады. Одатасыны мндай опасыздыын крген асым тре балалары енді Сыр бойындаы азатарды жинап, оан хандыыны ыпалынан тылма болады. Біра Ташкент шбегі бны сезбегенсиді, а патшамен кресуге айта ол жиямыз, кееске балаларыды жібер дейді асым треге. Ал ол рылан апанды аармайды. Ташкентке жиырма жігітпен олбасшы балалары Есенгелді мен Саржанды, шбыртпалы Аыбай батырды, Саржанны жиырма жасар баласы Ержанды жола шыарады. Бларды Ташкентке кеткені Араа да жетеді. Ожарды айтып келе жатаны осы жйт.

Сейтен бл хабарды брын естісе де, мысылдай сйленген сзден бір суы кекесін аарып алды. Ожара сескене арады. Кенет есіне осыдан ш кн брын ойнынан жлып алып тастаан шбар жылан тсті.

Айдын клді, жасыл белді, араай, айы сысыан атпар-атпар жартасты Баянауылдан аттанан Сейтен араменді тауы етегін басып, Балашты теріскей тмсыындаы Мы аралды батыс жаына тпек еді. Осыдан ш кн брын блар араменді тауыны шрайлы етегіне жеткен. Бір жетіден бері ат стінен тспеген Сейтен, кш орныысымен, жан-жаы аны крінетін бір жартасты тбені басына шыып, кз шырымын алдырма болан. йытап кеткен екен. стінен бір суы леп ткендей сезінді. Кзін ашып алды. Ештее де крінбейді. Ел жым-жырт йыда. Аспанда кміс ай ана аырын жылжиды. Мны оятан не? Сейтен озалмай н-тнсіз сл жатты. Сол мезетте-а кеуде тсында бірдеме жыбырлаан сиятанды. Алаанын сл жма, о олын кеудесіне ойып йытайтын деті бар еді. Кенет аш арнына сп-суы бірдее тиді. Сейтен жылан екенін бірден сезді. озалуа болмайды. Таулы жерді жыланы уытты келеді. Жылан сырып кеудесіне таман келе жатыр. Мндай суы, мндай ызарлы болар ма! Талай ажала арсы мтылан Сейтен батыр, жрегі аттай тулап демін зер алды. Баяу сырыан жылан бір кезде Сейтенні сл жмулы алааныны арасына басын сты. Лаа бас, білектей жуан, айра тас тстес тау жыланыны зі. Егер саусаыны бірі дір етсе бітті, улы тілін салып алуы кміл. Енді жылан басын алаан уысынан ткізіп, рі арай жылжи берді. Сір, тама тсына келіп оралма. Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан орып крген емес. Мндайды талайын табанына басып улы тілін суыраны бар. дет ылан олды білектей жуан жыланны алым тсынан ышаштай боп алай жмыла аланын Сейтен оны ойнынан алып шыанда бір-а білді. Жылан иретіле, блына білегіне ораланмен, кшті ол алымынан бір-екі рет мытып-мытып ысып жіберді де, бос бйендей лексесін солба еткізіп анандай жерге топ еткізді.

«Мынау Ожар да ойнына кіргелі тран сондай шбар жылан емес пе екен?» Ожар анша шомбал боланмен Сейтенні рыштай атты арулы олыны бір мытыанынан алмайды. Бордай опырылып ат стінен лап тседі.

Ожар Сейтенні ашулы абаынан бір смдыты сезді ме, жааы аырт айтып алан сздерін жуып-шайды.

— оан шбегілеріне сену иын. Жеілтек йел трізді, здеріні кіл ауан жаына арай жалт ете тсулері оп-оай… Есіл ерлер аалдыпен мерт болып жрмесе нетсін.

«Жо, Ожар баяы Ожар. Мнымен бірге бір айыа мінуге болады». Сейтен жан-жаына ойлана кз тастады. Кн кешкіріп алан екен. Дала майт топыратанып, жаз ортасы ауып сары балатана тскен, таспа жоыша мен жатаан, шегел кездесе бастаан. р тста ойдым-ойдым алы араай крінеді.

Кн соы сулесін адыр стіне жайып салып, меіреу даланы ызылт сулеге блеп, батуа айналан.

Аздан со кш алы опалы, ккпебек ойпата енді. Бл ара аржас руыны е шалай жайлауы. Бдан рі Балаш лкесі, Сарысу алабы, Сыр бойы басталады. Самсай кшкен жрт арт жатарында блдырай арауытан Ара тауларына аладай бастады. азір кн батады, жабылан ымыртпен бірге туан лкені е соы селеуіті де шпек. Арттарына брылып араан сайын жрегіне суы семсер тигелі трандай кілге м, кзге жас келді. Алда не ктіп тр? Баыт па? Михнат па?

Дл осы стте батып бара жатан кнменен бірге азалы, зарлы н естілді. Ылдиа арай ентелей лаан кшті бір бйірінен, жал-йрыы кзеулі тайа мінген, екі бйірін таянып алып, «Елім-ай» нін салан он трт-он бес жасар ара торы ыз бала крінді. Табиат инаан бейкн елікті баласындай жылап келеді.

Кшке ерген жртты кіл-кйін дл шерткендігінен бе, тірі пенде оны нін бзар емес. Тмен арап улей береді. Сейтеннен «тотат» деген бйры болмаан со, жрт нді мая тыдауда. ыз бала шырылдай толиды:

Туан жерді ия алмай тау мен тасын,

Біз келеміз тыя алмай кзді жасын,

Не жазып ек, жасаан, таптатардай,

Крінгенге халымны алтын басын.

Арман етіп жазылмас жан жарасын,

Ата-мекен тастады ке даласын.

з жеріе сыя алмай бараныда

гей елден, айран жрт, не табасы?

Шыпай жатып бесіктен айы торып,

Саралдатай жабырсыз алан солып,

айда барса алдыда орыт крі,

Неге туды баытсыз халы болып.

ыз баланы ні Сейтенні ккірегін тырнап жатан трізді, абаы салбырап тнжырай тскен. Егер н бдан рі созылса сонау артта алып бара жат- ан туан жеріне деген асіреттен жрегінен ан тамшылайтындай крінді. Осы бір блан-талан болып келген кйікке шыдай алмаан Сейтен «тотат!» деп олын ктерді, ыз ні пыша кескендей зілді.

Енді кш шбаладамай, алды-артын жиып, клді ыыстай таяп келеді… Алдарында жазы ала, одан тсе, арада ол созым жерде здері ашып бара жатан гей лке.

Сейтен бірдемеден сескенгендей атыны басын тартты. Алдынан клмен атарласа созылан алы опа амысты здері беттеген кз жетер-жетпес бір тсынан, лдене ара ете тскен трізденді. Кзі анша ыраы болса да не екенін аны айыра алмады. А дейін десе, кісі бойы амыстан алай крінеді? Адам дейін десе елсіз алы опаны арасынан не таппашы? ры-ары дерлік, бл ара ара жолдан шалай… лде бларды ізін адыан жау ма?