ош аман бол, ке жайлау, скен жерім,

айтан аздай алы ел кшкен жерім.

Есіл аза есейіп ел бола алмай,

Ит пен са таланып шкен жерім, —

деп кіренеді ол.

Сейтен таы да айтпашы еді, Ожарды сл ашулы даусы оны бліп жіберді.

— Сейтеке, ішке сыймай бара жатыр ма кйігііз?..

Сейтен ола тсер стте кзі крмесе де, даусын шырамытып, зін байлаандарды бірі Ожар деп ан. Біра оны да мндай кйге тсіп, зіменен бірге айдалынып келе жатанына та алып ол ойынан айтан. «Япырмау, бан даусы сас кім болды екен!» деп басы атан. йткенмен кпті кіл ыры бермеді, сз тартып сыр ашысы келді. Енді ол алыстан ораытып сзге кіріскен:

— Ожар, айтылмаан кпе — іште жатан Ескендірді ос мйізімен те…

— Шер таратар уаыт болар лі.

— Уаытымны бітуге айналанын біле тра, кекетесі ой, — деп Сейтен сл ашулана кліп аырын ана крсінді де сйлеп кетті. — Боз торайдай кішкентай боланмен биік шар халым бар еді, сол сорлыны бір зын іліп кетпесін деп, ана жылы жалыз бауырым Тайжан а патшаа арсы жаса ранда сен де келіп осылып еді…

Ожар жауап айырмады. Тайжанны да ола тсуіне Ожарды себепкер екенін Сейтен білмейтін. Сондытан «Жазысыз болса ренжітпейін» деп атарыла сйледі.

— Жрты шін жан пида ете аларыа сол кезде кзім жеткен трізді еді. мбелдегі ауылдан бастап, крлі ылышты аарынан талай елді аман алып алдыдар. Есіде ме, жау скері сендерді аражал бйратындаы жылаа уып тыаны? Сендер онда Саржан тлегіттерін ары бетке шыарып келе жатан едідер. Сен жздігімен крлі ылышты екі кндей бгеген болатынсы.

Сейтен сонау бір алыс кнді есіне тсіргендей таы аырын крсінді.

— Басар жері кк мза айналып, атын біткен Баян тауыны рлеуіне киіз тсеген. Сол жолы екі жздей шаыраты орап алдыдар… тте, дние-ай, ияы ыс аарлы келіп, баспанасыз жала жрт сол жт жылы ажал тапты…

Ожарда лі н жо. Сейтенні шаршап-шалдыан даусы енді тіпті аны естілген:

— Сол жолы еді ой, Тайжан ола тсіп лім жазасына бйырыланы… Сені де сыпайлар стап алатын еді, ауылды елуге таяу ыршын жасын жолыа рбан етіп мен араша тстім… Аман алып алды. Крі тарлан анша шабады, бізден со жртты сен трізді жастар басарады деп сенетін едім. Сондытан да о жолы зіді кзімізді арашыындай сатап алды емес пе? — Сейтен сл бгелді де, Ожарды жауап айтармаанына арамай таы сйлеп кетті:

— Сен жас еді. Біра асыл тастан, аыл жастан, жрт білмегенді сен білетінсі. Бкіл аржас елу кн ертегі етіп бітіре алмас жйтті, сен бір тнде айтып бере алатынсы… Брын ділмр еді. азір кшпелі елді тмшалаан бзауындай ндемейтін болыпсы… лсем шайт, лтірсе азы деген жанмын. Мойнымда шын азаты бір тамшы аны жо. з олынан ажал тапсам, кінбеймін, арым таза. Ал сені ше?

Ожар аунап тсіп еріне жауап берген:

— Мені де…

Сейтен зіліп алан ойына айта оралды.

— И, сол жолы мен тірі алдым. Біра одан не таптым? Жалыз бауырымнан айырылдым. Ел-жртымды талан-тараж еткіздім. Бар таным сол ма? Міне, соымнан ерген жрт алан жо па таы тотиып?

Ожарды шапша имылмен трегеліп отыранын Таймас байап алды.

— Крмес тйені де крмес, — деген оны сл ренжіген даусын естіді: — бар азаты зіе балама… Сен а патшаа арсы шыанмен, оны шаын жайып арсы аландар аз ба? Оларды пайы тгел.

— Ау, сен не айтып отырсы?

— Есітіп жатан жосы ба? — Ожар кекете клді. — лін білмеген лек деген… Айтшы кне, олынан не келді?

Таймас алшия тыдап алан. «Япырмау, мына Ожар не дейді? Жрек соысы блек пе, алай?»

Сейтен кенет кірене н атты:

— Жрегім бір смдыты сезіп еді… ателеспеген екенмін ой…

Таы да екеуі н-тнсіз тына алды. Енді сздері бітті ой деп Таймас жас- тыа басын айта оя бергенде, Ожарды ашулы даусы шыты:

— азір жер орайтын заман емес, жан орайтын заман… Таы ландай ру-ру боп жалпа даласында шбыран алы аза, ту тігіп ел болудан алан. Осыны неге тсінбейсідер.

— Ел болуды а патша жендеттерінен йренбексі ой? — деген Сейтенні ызалы клкісі ап-айын жетті.

— йренсе несі бар? йренем! Сен йренбеймін десе де ол кшпен йретеді.

— йрен, йрен… — деді Сейтен кекесін нмен. — Сен секілділер барда олара йрету жеілге тседі. — Ол енді клкісін тыя ойды. — Жо, Ожар, оны болмайды, — деді, — сен лан дейтін, мен ыран дейтін, екеумізге бірдей орта аза деген жрты бар… ара баласын аппаым деп сйеді, кірпі баласын жмсаым деп сйеді. Сен азаыды неге жек кресі? Ал мен…

— И, сен? Айт, айт…

— Мен оны халым деп ардатаймын. Сондытан ол шін ажалдан да орыпаймын, — деді Сейтен сзін жалай. — Ата-ананы тадауа болмайды, туан халыды да тадай алмайсы! Оны лжуаз де, таы де, біра мадайымыза жазыланы сол халы, мен оны сен айтан лжуаз алпында да жасы крем. Кімде-кім сол аза деген ыранды анатын кесіп, жем-сына айналдырысы келсе, ол мені ас жауым, туан балам болса да аш тамаынан ала тсіп, з олыммен бауыздауа бармын.

Ожар таы да кекете сраан:

— Онда мені неге бауыздамады?