Digr ulu yazarimiz Smsi dd Abi rbin onun T"ur"ukk"u (T"urk) adlandirdigi milltinin basina gtirdiyi flaktdn qzblnrk, ona "uz vermis facini bir anliga unutmaq "uc"un musiqiy v bir cam sraba m"uracit edir:

Cal m"uziim, rah caam (bir cam srab), al qm!..

Samma hurrayam (horrayam, siyigam)!

Bu kitabin elmi redaktoru prof. Rafik Imrani bu c"ur trc"umm irad turur. O qeyd edir ki, burada Rah srab kimi islnmyib. Rah mugamlarimizdan, Cam is qdim m"usiqi altlrindn birinin adidir. gr qmi g"ot"urmk "uc"un srq, x"ususil Azrbaycan sairlrinin daima sraba m"uracit nnlrini bir knara qoysaq, bu versiya da cox m"umk"und"ur. Bel olduqda, biz hm mixi yazilarda askar olunan mugamlarimiza, hm d musiqi altlrimiz birini d lav ed bilrik: Rah – mugami v Cam – musiqi alti.

O zaman stir bel trc"um edilmlidir:

Cal m"uziyim, ey Cam Rah calib da, qmlri al!.. Tamamil m"umk"und"ur.

Digr antik qadin yazarimiz Бik gil yazili poemasinda deyir:

Cikaru rest"u, Tan hakkisi (N cixari, n qaligi oldusa-hamisi acilan Dan haqqi)

Ana Mahur rqsi aradi, (Dana (Er) Mahur rqsi sifaris verdi),

Has Huri aradi, (Has – qalmaqal, huri – azadliq),

M"uzik kanni! (Qani musiqidn yogrulmus)

Yenidn trc"um olunmus mixi yazili mtnlrind mahur v ussaq mugamlarinin adlarina rast gldiyimizdn, Azrbaycan ictimai fikrind m"ovcud olan “Mugamin rb v ya fars musiqisi n"ov"un aid edilib, onlardan iqtibas edilmsi” v yaxud onun “islamin (azanin) mhsulu olmasi” fikrinin d yanlis s"oylnildiyini csartl tsdiq ed bilrik. Bir hqiqti qeyd edk ki, yuxarida dediyimiz kimi, Ciqqur At mbdinin adi bel "oz-"ozl"uy"und mugamatin mnsini tyin v tmin edir.

Yazili dlillr saslanaraq demk olar ki, bu mbdlrd g"oylr v yaxud Nb"u Naid, Rbb, Ilaya, Bariya, Allaha dua edn qdim d"ovr insani "oz duasini ucadan, mqamla v x"ususi avazla ifa edirdi – tarin, udun, sazin, zilin, camin m"usaiyti il. Bu mnada mqam s"oz"un"un rb mxsuslugu ideyasi da pucdur. Musiqi janrinin yaradicisi ulu nsildirs, yaratdigi srin adini o hl d"unyaya glmmis "ozgdn nec ala bilrdi? Elmi dbiyyatin tsdiqin g"or rbin yasi bes min ildir. Mugam is yeddi min il "onc yaranmis tbit m"oc"uzsidir. Mbdd mqamla dua oxumalar ussaq, mahur, rast, daguna, dem"uzi, rah mugamlarinin ifasi il bas verirdi. V mugam termininin mqam s"oz"undn yarandigini deynlr, cox yqin ki, hqiqti s"oylyirlr. Blk ona g"or d, b"ut"un dinlrd allaha duanin aramla sslnmsind ulularin "oz allahlarina mqamla – mugamla m"uracitlri durur. Allah “melcesindn” (ocagindan) sonsuz g"oylr bu yolla "uztutma sonralar srqd yaranan bir sira dinlr d sirayt edirdi. Yhudi, x"ususil, rb "olklrind yasayan yhudilrin sinaqoqlarda Allaha dualari, m"uslman mscid v camelrind imam, molla v ya azancinin mugam avaziyla h"und"urdn Allaha sonsuz m"uracitlri, xristian kilslrind orqanla m"usayit olunan azman xorlarin varligi, ulularimizin Ciqqur At mbdind hyata kecirdiklri hm k"utlvi sitayislrin, hm d bayram snliklrinin azman tarixi ks-sdalaridir.

Yhudilr d lap bizim kimi, rblr kimi mugam oxuyurlar yhudi makami adi altinda. Tarin, kamanin, t"utyin m"usayiti il. Tamamil Azrbaycan mugaminin rngi "ust"und calinan deyk ki, el sur adlandirdiqlari mugam m"uyyn mnada rb fsilsind sslns d, k"ok eynidir. Ciqqir At mbdin Babildki yhudilr d glirdilr v "oz vtnlrin d"ond"ukd yeni "olkd esidib sevdiklri musiqi rmgani il "oz dinlyicilrini mftun edirdilr. Indi d yhudi sinaqoqlarinda Eloxim dualar makamlar "ust"und sslndirilir.

Sahidi olduq ki, mbddki silindri n qdim yazili mnb kimi qbul etsk d, o, mugam bardki informasiyasi il yegan tarixi yazili sahid deyil. Ulu cdadlarimizin sonraki, yaxud mbddn "oncki yaradiciliqlarindada musiqi altlrimizin adlarina tez-tez rast glirik. Fikir verdinizs, yuxarida yaradiciligi barsind s"ohbt acdigimiz Enlil Ism Dagan qzllrinin birnd deyir:

Du g, du g, du g ey, mn azuni n"ukur udam!

Yni, Du g, sahidi ol ki, mn n azi naxisli (sdfli) udam!

Filosof sair v astronomun bu c"ur etirafi, m"uyyn mnada tlblik illrind Bakinin “Dagli mhllsi”nd rssam qardasim Fxrddinl kiraynisin yasadigim illri xatirlatdi mn. Oranin yerli “dagli” halisi icrisind salam verdiyin sxsdn sorusanda, ms., “Necsiniz, ziz Xanim?” b"oy"uk qtiyytl verdiyi “Df kimi!” cavabi bizi tcc"ublndirmy bilmzdi. "Oz"un"u saz olan v dinlyicilrini sevindirn musiqi altin bnztmk xasiyyti, g"or"und"uy"u kimi, yazili tariximizin u basinda da adt olub.

Bir parcasini trc"um ed bildiyimiz v kontekstindn “Anasinin "ol"um"un” yazildigi blli olan Agida (Elegiya) Enlil Ism bel bir arzuyla taley, fly m"uracit edir:

Ikrip ili uturub a tari in sptiy

(qrb ili a (Ana) oturub tarini kas bir d k"oklyydi!..).

Babilandan qaldirilmis v Britaniya muzeyind saxlanilan yuxaridaki terrakot l"ovhni tdqiq edn avropali m"ullifi musiqi altini “Uzunqollu lut” adlandirir. Shv g"oz qabagindadir. Glin, h"ormtli antik tarznimizin sinsindn qdim tari bir anliga alaq. V yanina Avropa musiqi alti olub cox-cox sonralar, el Avropa m"utxssislrinin yazdiqlarina g"or qdim uddan yaranmis lutu qoyaq. M"uqayis "uc"un. Tar niy lut olmalidir ki?..