Шрифт:
«Укучы м укытучы» сериясе 2011 елдан ншер ител.
Фнни иткчесе
Дания Заидуллина, филология фннре докторы, профессор
Проект авторы м тзчесе
Талия Шакирова
Тирн тамырлар
Галиман Ибраимов – дби колачы, сз снгатендге осталыгы, иатыны байлыгы, килеге, гомумн, дбият тарихында тоткан урыны белн бер милли мрият рамкасына гына сыймый торган бик зенчлекле, кабатланмас зур талантларны берсе. Аны ткен калме белн иат ителгн роман-повестьлары татар дбиятын зур дньяга алып чыкты.
Треми хле
Гыйрфан (Галиманны тисе) Уфа шреннн ерак тгел Кыешлы авылында Мирсяф ахун мдрссенд укый. Шуннан аны Троицк шрен мдррис итеп кчерлр. Ул анда Рахманкуловлар мд- рссенд укытучылык ит. Бернич елдан Солтанморатка мулла булып кайта. 10 нчы еллар тирсенд, муллалыгын ташлап, игенчелек эше белн ген шгыльлн башлый.
Гыйрфан Бибихсн (Галиманны нисе) белн Троицкида таныша. Бибихсн з заманы чен укымышлы, алдынгы карашлы кеше була. Лкин алар, уку-укыту эшен яратсалар да, ммкинлеклре булмаганлыктан, мктп ача м балалар укыту белн шгыльлн алмыйлар.
Галиман Ибраимов 1887 елны 12 мар- тында (иске стиль белн 28 февральд) Баш- кортстанны Авыргазы районы (элеккеге Уфа губернасыны Эстрлетамак язе) Солтанморат авылында Гыйрфан мулла гаилсенд туа.
Ибраимовлар яшгн йорт
Солтанморат авылыны хзерге кренеше
Галиманны нисе Бибихсн
Галиманны олы абыйсы Шакиран
Ул укырга-язарга ти-нисеннн йрн. Аннары ике ел Солтанмораттан биш чакрым ераклыктагы Кешкне авылы мдрссенд укый. Бер к вакытта, туган авылындагы ч сыйныфлы земство мктбенд укып, рус- ча башлангыч белем ала.
1898 елда тилре ике улын (Шакиран белн Галиманны) Оренбург шрендге Вли мулла мдрссен укырга илт. Тпле белем алу чен тиешле шартлар булмаган бу уку йорты а-белемг омтылган, эзлнчн табигатьле унбер яшьлек малайны кангатьлндерми. Ул белем алуны башка юлларын таба: шр китапхансен йри, газета-журналларны укып бара. 1905 елгы инкыйлаб тэсиренд мдрслрд иске тртиплрг каршы хркт кузгалгач, Г. Ибраимов башка шкертлр белн берг уку программаларына яалык кертне талп иткн демонстрациялрд катнаша башлый м шуны чен мдрсдн куыла. Соыннан ул бу мдрс турында «Зки шкертне мдрсдн куылуы» дигн хикясен яза. ср 1907 елда басыла. Шушы йрнчек срдн к Ф. мирхан Г. Ибраимовны талантын креп ала м: «Мен бу – татар дбиятыны килчге! Мен бу безг ле милли романнар бирчк», – ди.
Вли мулла мдрссе. Бу мдрсд кадимлеге, яалыкка, прогресска каршылыгы белн дан тоткан Вли дигн кеше мулла булып тора. Шуа кр ул «Вли мулла мд- рссе» дип йртел. Ул 1720 елдан Октябрь инкыйлабына кадр эшли. Вли зе шулай ук кадимлеге белн дан тоткан Кышкар мдрссен тмамлый.
Кышкар мдрссе – элекке Казан губернасындагы и борынгы дини мдрслрне берсе. Хзер Кышкар авылы Татарстанны Арча районына кер.
«Галия» мдрссе
«Галия» мдрссе 1906 елда Уфада ачыла. Башында Зыя Камали торган бу мдрс аз гына вакыт эченд (1906–1920) алдынгы уку йорты булып таныла. Башка мдрслрдн аермалы буларак, монда шкертлрг укуда, з-злрен тотуда м тышкы днья белн аралашуда шактый иркенлек бирел. ледн-ле музыкаль кичлр оештырыла, кулъязма газета-журналлар чыгарыла. Европача киен, озын чч йрт, театрларга йр рхст ител.
Мдрснехзерге кренеше
1906 елда Галиман, Уфага килеп, «Галия» мдрссен укырга кер. Аны дби иат эшчнлеге нкъ шул чорда башлана, «Гыйшык корбаннары», «Татар хатыны нилр крми» . б. шул вакытта языла.
«Галия» д ч ел укыганнан со, Галиман мдрсдн кит, берникадр вакыт казакъ далаларында мгаллимлек ит. 1909 елда ул университетка кер телге белн Казан шрен кчеп кил, тик хыялы тормышка ашмый, укырга кер алмый. Егет злексез злегеннн белемен ктр, днья дбияты классикларын, рус язучыларыны срлрен йрн. дби иаты тагын да анланып кит: «Яз башы», «Дигезд», «Уты снгн ннм», «Карт ялчы», «Сю – сгадт» кебек хикялре басылып чыга. Шул ук чорда публицистик м дби тнкыйть эшчнлеге д башлана. 1912 елда «Яшь йрклр» исемле беренче романын тмамлый.
1912 ел ахырында Г. Ибраимов Казаннан Киевка кит м анда иде айга якын яшп, ирекле тылаучы сыйфатында университетта укып йри. Мселман студентларыны яшерен сяси оешмалары эшен якыннан катнаша. леге эшлре чен 1913 ел ахырында кулга алына м июнь урталарына хтле трмд утыра. Шул вакыйгадан со кая гына барып чыкмасын, ни эшлмсен – аны р адымы кзт астында була.
Г. Ибраимов 1913–1914 елларда Казанда чыга башлаган «А» журналында аваплы сркатип булып эшли. Аннары яндн Киев, Одесса м Сухуми шрлренд сламтлеген ныгытып кайтканнан со, 1915–1917 ел- ларда Уфада «Галия» мдрссенд укыта. Бу чорда инде ул гыйльми-педагогик хезмтлр д («Татар сарыфы», «Татар нхе», «Татар имлясы», «дбият дреслре», «Татар телен ничек укытырга?») яза башлый.
«Ирек» газетасы урнашкан йортны хзерге кренеше
Фатих-Сйфи Казанлы (1889–1937) – кренекле язучы, мгать эшлеклесе. Татарстанны хзерге лки районы Карамалы авылында туа. Казанда «Мхммдия» мд- рссен тмамлый. Уфада «Ирек» газетасын ншер итд катнаша. 1923–1929 елларда «Кызыл Та- тарстан», «Крстиян гзите» газета- ларыны, «Яалиф» журналыны баш мхррире була. Уфада «Галия» мдрссенд, Казан пе- дагогия институтында укыта. «Без- не заман», «Дошманнар», «Збрт» . б. срлре басыла. Моннан тыш публицистика, тарихи хезмтлре днья кр, журналистика лксенд д кп эшли. Ул – репрессия корбаны.
«Ирек» газетасы – татар-башкорт социал-революционерлары басмасы. Биш ай ярым тирсе эшли. Сентябрь аенда «Авыл халкы» м «Солдат телге» дигн газеталар белн берлшеп, «Безне юл» исеменд чыга башлый.