Казапас таропка ўзняўся з зямлі, куды яго збіла напалоханая каза. Стары сцягнуў з галавы капюшон, прынюхаўся. Дым, вось што ён пачуў. Едкі, смярдзючы дым, калі гарыць гума і старая вопратка. Раптам убачыў полымя, якое шуганула з вежы. «Пак! Пак-пак-пак!» — данесліся звонкія кароткія стрэлы. «Вось нягоднікі… Патроны кідаюць у агонь», — падумаў казапас. Але ж не, няма там хлопчыкаў. Там быў той чалавек, што распытваў пра іх. Ці не ён падпаліў там усё? Лепш не быць сведкам у такой справе. Падалей, падалей. Жаг-г! — яшчэ раз грымнула ў вежы, і полымя шуганула ва ўсе бакі, быццам злы джын, выпушчаны дурнем рыбаком з зачараванага збана. «Пак-пак-пак!» — лопаліся патроны. «Нацягалі, падшыванцы…» Вядома, сюды можа зазірнуць і паліцыя, разважаў казапас. Нарабілі на сваю галаву. Казапас ад разгубленасці нават вылаяўся. Козы збегліся як адна да яго і таўкліся пад нагамі, нібы напалоханыя воўкам сабакі. Казапас крычаў на іх, адганяў, а яны, здаецца, нават былі рады пагрозам свайго гаспадара. Блытаючыся ў доўгім плашчы, які ад старасці стаў падобны на бядняцкую вопратку-гандуру, закалдыбаў прэч ад небяспечнага месца, ад бяды.

* * *

…Хлопчыкі прыбіліся да свайго жытла толькі позна ўвечары. У вежы яшчэ сям-там поўзалі вогненныя змеі. Смярдзючы дым душыў — не дыхнуць. Ля ўвахода курэла разадраная ўшчэнт скрыначка ад патронаў. Дзверы ператварыліся ў камяк скарабачанай бляхі.

Хуары злосна ашчэрыўся на сябра:

— Гэта ты пакінуў агонь! Колькі разоў казаў — асцярожна з агнём!

Акліль моўчкі ўнурыў галаву. Можа, сапраўды яго недагляд? Ён апошні пакідаў жытло. Як бы там ні было, а цяпер усё скончылася — яны зноў без жытла. Ды калі! Напярэдадні зімы, ведзьмінага часу.

— І шчоткі згарэлі! — лямантаваў Хуары. — Янычар жа нас задушыць за адны толькі шчоткі, калі не аддамо.

Выціраючы злыя слёзы, Хуары першы рушыў прэч, да шашы ў горад. Цяпер толькі адно застаецца — схавацца ў Казбе, перажыць неяк зіму. Акліль машынальна павалокся следам.

— Не ідзі за мной! — закрычаў Хуары. — А то зараз як дам каменем! Каб я цябе ніколі не бачыў, злыдзень!

Акліль павярнуў да мора. Чорт з ім, з Хуары, пражыве ён і адзін! Хлопчык бачыў астравок і мігценне вогненнай кропкі на ім — відаць, стары рыбак ці яшчэ хто варыць нешта сабе на вячэру. Каб дабрацца да вострава! Можа, там ёсць якая мясціна, схованка ад блізкіх халадоў? Але куды гэта знік Хуары? Хутчэй за ім! У Казбе ім не сустрэцца, бо кожны будзе хавацца ад Селіма і яго шакалаў. А можа, і наогул Хуары пойдзе ў іншае якое месца. Скажам, на ўскраіну горада, дзе яшчэ засталася частка бідонвіля. Трэба параіць яму падацца туды, падалей ад Павука Селіма.

Яны і ўявіць сабе не маглі, што хутка, вельмі хутка Павуку будзе не да іх.

Перад сваім ад'ездам у пустыню Сахара Добыш зрабіў два неасцярожныя ўчынкі. Першы мы ўжо ведаем — сустрэўся з Марыям і нечакана пазнаёміўся з Шабанам. А другі — наведаў Аіт-Хаммуша. Цягнула ўбачыць яго яшчэ раз, і Добыш узяўся выканаць даручэнне доктара Кійка — занесці старому лякарствы і сякі-такі харч. Добыша ўразіла, што стары спачатку быццам бы пазіраў прыязна, а на развітанне раптам сказаў, што на востраў прыходзіць не трэба. Вынікам яго наведання з'явіўся, як гэта называюць крыміналісты, «хвост». Добыша «праводзілі» да кватэры Кійка, і яго шчасце, што ён нікуды не пайшоў увечары, бо рана трэба было ад'язджаць. Але і да поезда яго зноў «праводзілі». І тут Добыш зрабіў яшчэ адзін неасцярожны ўчынак, ужо трэці. Даў уцягнуць сябе ў размову з незнаёмым чалавекам.

Гэта не адразу здарылася. Поезд прайшоў ужо, відаць, кіламетраў сто — і ажно ў галаве пачало круціцца: то горы, то спаленыя дашчэнту сонцам пляскатыя плато. Сонца пранізвала вагон то злева, то справа, то наогул свяціла аднекуль ззаду, то знікала зусім, калі поезд імчаў паміж высокіх шэра-блакітных скал. Добыш думаў, што, каб пабудаваць такую дарогу, патрэбна было высокае інжынернае майстэрства, добрыя тэхнічныя сродкі. Для сябе будавалі французскія каланізатары, вось і стараліся. Сто трыццаць два гады яны валодалі Алжырам, прывыклі лічыць яго сваім. Каб ведалі, што не для сябе, то гэтак бы не стараліся. Калі пасля цяжкай і доўгай вайны ім усё ж давялося пакінуць гэтыя мясціны, дык нават тых спецыялістаў-французаў, якія хацелі застацца і памагчы маладой дзяржаве, аасаўцы пагрозамі прымушалі пакінуць краіну. А непаслухмяных забівалі.

Да гэтага часу не хочацца ім прызнаць — былое не вернецца. А як верылі, што Алжыр стаў-такі ўсяго толькі заморскім дэпартаментам Францыі! Паверылі з таго часу, калі ўдалося падкупіць прыдворных і военачальнікаў знакамітага шэйха Абд аль-Кадзіра, які некалі здолеў узняць паўстанне супроць каланізатараў, і яно колькі гадоў палала тут з краю ў край. Народ верыў у Абд аль-Кадзіра, і простыя людзі выконвалі яго загады, нават калі ведалі, што ідуць на немінучую смерць. Незвычайны быў чалавек. Паэт і мудрэц. Калі яго войска захоплівала ваенныя трафеі, дык ён кнігі цаніў вышэй за золата. Неаднойчы адмяняў смяротныя прыгаворы людзям, якія ішлі супраць яго, па адной толькі прычыне, што былі толба — вучоныя. Апраўдваўся: душа не дазваляе знішчыць у адно імгненне галаву, у якой здабыткі многіх год упартых вучоных заняткаў. У яго дзяржаве асабістыя якасці чалавека карысталіся большай павагай, чым багацце ці знатнасць роду. Гэта адметная рыса характару алжырскага народа, і эмір зрабіў яе законам. Таму Карл Маркс і захапляўся ім, таму і пісаў, што еўрапейцам у яго многаму трэба павучыцца. Але французская буржуазія лічыла, што толькі яна можа вучыць, у яе ўсё лепшае, яна нясе народам свет «цывілізацыі», свабоду. А ўзамен патрабуе, каб яе слухаліся, яе загадам падпарадкоўваліся і ёй аддавалі тое, што яна жадае мець — чужую зямлю і чужыя набыткі. Прыдворным эміра надакучыла жыць, як прасталюдзіны, і рызыкаваць жыццём за нейкую там незалежнасць — і яны прадалі свайго правадыра. За маёнткі, якія каланізатары ім пакінулі ды яшчэ павялічылі, і за французскія залачоныя эпалеты палкоўнікаў і нават генералаў. Здраднікі засвойвалі французскія звычаі, французскую мову. Праз дзесятак-паўтара гадоў сярод чыноўніцтва наогул лічылася ўжо нормай размаўляць па-французску, правінцыялы саромеліся, што размаўляюць з мясцовым акцэнтам, і палка жадалі ад яго як мага хутчэй пазбавіцца. Алжырскую мову ніхто афіцыйна не забараняў, але што з ёю было рабіць чалавеку ў горадзе, калі ён, скажам, хацеў звярнуцца па справе ў нейкую дзяржаўную ўстанову? У школе вучылі на французскай мове. Пісьменнікі, якім патрэбен быў чытач, таксама пачалі пісаць на мове каланізатараў. Здаецца, алжырскай самабытнасці прыйшоў канец.

Ну, а што Абд аль-Кадзір? Каланізатары баяліся яго гвалтоўна забіць. Гэта ж быў не толькі былы валадар Алжыра, але і чалавек, якім захапляліся адукаваныя і прагрэсіўна настроеныя людзі ў Еўропе і нават у далёкай Паўночнай Амерыцы. Каланізатары вырашылі яго нейтралізаваць. Спадзяваліся таксама ж і прыручыць. Эміра прывезлі ў Францыю, далі яму прыгожы замак, грошы, дазволілі трымаць прыдворных. Меркавалі: прыжывецца і нікуды не дзенецца — стане французам. Не ён — дык яго дзеці, будучая вярхушка алжырскай арыстакратыі, знаці. Хіба ж так не было ўжо? Прыём, якім карысталіся яшчэ ў старажытнай Рымскай імперыі. Эмір разумеў небяспеку для сваіх нашчадкаў, як разумеў і тое, што яны павінны асвоіць усё лепшае з еўрапейскай культуры, каб быць добрымі кіраўнікамі краіны, калі прыйдзе іх час. Але ўсё ж не захацеў іх вучыць у Францыі. Яны вучыліся ў Англіі. Добыш не ведаў, што сталася з нашчадкамі незвычайнага эміра далей, бо гэтага не ведаў і доктар Кійк, які расказваў пра Абд аль-Кадзіра. Добыш даў сабе слова, што калі вернецца з пустыні, то ў першую ж вольную часіну пойдзе ў бібліятэку і пакорпаецца ў старых французскіх выданнях. Ён думаў пра гэта, бо поезд імчаў па мясцінах апошніх стаянак лагера Абд аль-Кадзіра. Тут недзе здраднікі і выдалі эміра французскім карнікам. Добыш чуў ад алжырскіх студэнтаў, што маладыя архітэктары хочуць на тым месцы паставіць скульптурны помнік Абд аль-Кадзіру. Можа, і блізка ля чыгункі, і помнік можна будзе ўбачыць з вагоннага акна.

— Зараз будзе Эль-Аснам, здаецца? — каля Добыша стаяў хударлявы мужчына з коратка пастрыжанымі светлымі валасамі і ветліва ўсміхаўся. Поезд у гэты момант якраз ішоў па крутой дузе, аб'язджаў чарговую гару, і мужчына міжволі падаўся да Добыша, нібы раптам іх пацягнула адзін да аднаго. — Вельмі пазніўся, не паспеў узяць з сабой ніякай яды. У Эль-Аснаме хачу выскачыць на перон, што-небудзь куплю з латка. Бываюць вельмі смачныя піражкі з ліверам. Толькі перцу кладуць многа. Вы ж, здаецца, таксама еўрапеец? І скажу больш таго: вы — славянін. Чую па вымаўленню французскіх слоў. Так? І я ж усходнееўрапейскага паходжання, таму адразу чую акцэнт «сваіх».