Але незабаўна падыйшоў Пятроні і, закрануўшы рэзьбяным з косці слановай кіем плячо грэка, спакойна адазваўся: — Гэта ўсё ладна, філёзафе, але вось адну ты зрабіў памылку: багі стварылі цябе зладзюгай-скурадзёрам, а ты стаўся дэманам і дзеля таго не вытрымаеш!

Стары глянуў на яго сваімі ачырванелымі вачыма і на гэты раз не мог нейк знайсці гатовага доцінку. Змоўк на хвіліну, пасля адказвае як бы з натугаю нейкаю: — Вытрымаю!..

Але вось трубы атрубілі канец перапынку. Людзі беглі адусюль на свае мейсцы, кідаючы гутарку. Зноў пачалася штурхатня і сваркі за папярэднія мейсцы. Сходзіліся сенатары й патрыцыі. Паволі гоман уціхаў, усталяўся лад. На арэне з’явілася грамада людзей, каб сям-там заграбці паплямлены настылаю крывёю пясок.

Прыйшла пара на хрысціян. Усе чакалі іх з вялікаю цікавасцю, бо было гэта новае відовішча, і ніхто не ведаў, як яны трымацімуць сябе на арэнах. Настрой публікі быў уважны, спадзяваліся бо сцэнаў незвычайных, але не спагадны. Бо тыя ж людзі, што меліся незабаўна вось з’явіцца, спалілі Рым і векавыя скарбы ягоныя. Адыж яны пажыралі кроў дзяцей, затручвалі ваду, пракліналі ўвесь людскі род і дапускаліся найдзічэйшага ліхадзейства. Раз’яранай нянавісці кожная кара выдавалася недастатковай, і калі трывожыліся ў гэнай хвіліне чые сэрцы, дык хіба з таго толькі, ці пакуты дараўняюць праступкам тых агідных злыдняў.

Тым часам сонейка паднялося высока, і касулі ягоныя, працэджаныя праз пурпуровы велярыюм, залілі амфітэатр крывавым святлом. Пясок стаўся чырвоны, як агонь, і ў тых блясках, у людскіх абліччах, як і ў парожні арэны, якая за хвіліну мелася запоўніцца пакутаю людскою й звярынаю раз’юшанасцю, было нешта злавеснае. Здавалася, у паветры вісіць жудасная смерць. Натаўп, звычайна вясёлы, зацяўся ў нянавісці і маўчаў. На тварах малявалася зацятасць.

Ажно вось прэфект даў знак: з’яўляецца той самы старац, апрануты за Харона, які выклікаў на смерць гладыятараў, і, прайшоўшы павольным крокам праз усю арэну сярод глухое цішыні, застукаў зноў тры разы молатам у дзверы. У амфітэатры загуло: — Хрысціяне! Хрысціяне!

Заскрыгіталі жалезныя краты; у цёмных лёхах разляглося знанае пагукванне мастыгофораў: «На пясок!», і ў адной хвіліне арэна залюднілася грамадамі, казаў бы, сыльванаў, пакрытых касматымі скурамі. Усе беглі хутка і, выбегшы на сярэдзіну арэны, падалі на калені адзін пры другім з паднесенымі ўгару рукамі. Публіка думала, што гэта просьбы пра літасць, і, раз’юшаная такою трусасцю, пачала барабаніць нагамі, свістаць, запускаць парожнім суддзём ад віна, абгладанымі косткамі і раўці: «Звяроў на іх! Звяроў!..» Аж вось сталася нешта нечаканае: з сярэдзіны касматае грамады падыймаюцца спяваючыя галасы, і ў той жа хвіліне зазвінела песня, якую першы раз пачуў рымскі цырк: Christus regnat!.. Зумеўся народ. Хрысціяне пяялі з вачыма, узнесенымі да велярыюма. Відаць было збялелыя абліччы, але як бы натхнёныя. Усе зразумелі, што людзі тыя не просяць літасці і не бачаць перад сабою, казаў бы, ні цырку, ні народу, ні сенату, ні цэзара. «Christus regnat!» — разлягалася штораз гучней, а ў лаўках ад нізу аж да самае гары між шэрагамі глядзельнікаў не адзін пытаў сябе: што гэта дзеецца ды што там за Хрыстус, які ўладарыць у песні тых людзей, ідучых на смерць? Адкрываецца іншая крата, і на арэну выбегла з дзікім імпэтам і браханнем цэлая зграя сабак: палавых вялізных малосаў з Пелапанэзу, паласатых псоў з Пірынеяў і падобных да ваўкоў кундляў з Гіберніі, выгаладжаных наўмысна, з запаўшымі бакамі ды крывавымі зекрамі. Выццё й скавыт напоўнілі ўвесь амфітэатр. Хрысціяне, скончыўшы песню, стаялі непарушна на каленях, моў скамянелыя, паўтараючы толькі ў адзін голас: «Pro Christo!

Pro Christo!» Псы, нюхам пазнаўшы людзей пад звярынымі скурамі і здзіўленыя іхняй непарушнасцю, не асмяляліся адразу на іх кідацца; адны ўспіналіся на сцены ложаў, як бы хацелі дабрацца да публікі, другія бегалі наўкола, заядла брэшучы, моў ганялі якога невядомага звера. Абурыўся народ. Загрымелі, зараўлі па-звярынаму, забрахалі па-сабачаму ды пачалі цкаваць тысячы галасоў. Амфітэатр затросся ад вераску. Раздражнёныя сабакі то пачыналі дарывацца да кленчачых, то адскакваць, ляскаючы зубамі, аж урэшце адзін малос ужорся клыкамі ў плячо ўкленчанае спераду жанчыны і згроб яе пад сябе. Тады дзесяткі іх кінуліся ў сярэдзіну грамадкі ахвяр. Натаўп перастаў крычаць, каб прыглядацца з большаю ўвагай. Сярод выцця і харкатні чутны яшчэ былі жаласныя галасы мужчынскія й жаночыя: «Pro Christo! Pro Christo!», і на арэне змітусілася-склубілася ўсё: сабакі, людзі й трупы. Кроў плыла ручаямі з параздзіранага цела. Вонь крыві і растрыбушанага нутра заглушыла арабскія пахнідлы і напоўніла ўвесь цырк. У канцы відны былі толькі дзе-нідзе паасобныя ўкленчаныя асобы, на якіх воміг кідаліся раз’юшаныя сабакі.

Вініць, які падчас выбягання хрысціян на сцэну ўстаў і адвярнуўся ў бок Апостала, каб паказаць яго фосару, сеў зноў і сядзеў з абліччам чалавека мёртвага, пазіраючы шклянымі вачыма на страшэннае відовішча. Спачатку баяўся, што фосар мог памыліцца, і Лігія, можа, знаходзіцца між ахвярамі, дык адранцвеў цалкам, але як пачуў галасы «Pro Christo!», як глянуў на пакуты гэтулькіх ахвяр, якія, паміраючы, давалі сведчанне сваёй праўдзе і свайму Богу, авалодала ім іншае пачуццё, пранізваючае найстрашнейшым болем, аднак неадступнае, калі падумаў, што Хрыстус памёр у пакутах, ды што за Яго паміраюць вось тысячы, і льецца мора крыві, дык адна болей кропля нічога не значыць, і грэх нат дамагацца міласэрнасці. Гэная думка лунала на яго з арэны, праймала яго разам з енкам паміраючых і з пахам іхняе крыві. Аднакава ж маліўся і паўтараў засмагшымі вуснамі: «Хрысце! Хрысце! І твой Апостал моліцца за яе!» Пасля прыйшло затлумленне, страціў прытомнасць. Дзе ён?

Здавалася яму толькі, быццам кроў на арэне шуміць і бурліць, падыймаецца і выплывае з цырку на ўвесь Рым. Дый амаль нічога больш не чуў, ні выцця сабак, ні вераску людзей, ні гоману аўгустыян, якія нагла пачалі крычаць: — Хілон абамлеў!!!

— Хілон абамлеў! — паўтарыў Пятроні, звяртаючыся ў бок грэка. А той сапраўды самлеў і сядзеў белы, бы палатно, з задзёртаю назад галавою і шырока разяўленымі вуснамі, падобны да трупа.

У той самай хвіліне пачалі выпіхваць новыя абшытыя ў скуры ахвяры на арэну. І гэныя таксама кленчылі борзда размоленай грамадкай, але змардаваныя сабакі не хацелі на іх кідацца. Ледзь некалькі з іх кінуліся на найбліжэйшыя ахвяры, астатнія ж, паклаўшыся, зяхалі, вываліўшы язык. Тады незадаволены народ, але ўпоены крывёю й расшалелы, пачаў драцца з неймавернай сілай: — Львоў! Львоў! Выпусціць львы!..

Львы меліся быць выпушчаны наступнага дня, але ў амфітэатрах народ камандаваў нат часамі і цэзарам. Адзін толькі Калігула, адчайны і з выбрызглымі похацямі, асмяляўся супраціўляцца, а нат здаралася, што загадваў ашпарваць натаўп кіямі, але і ён найчасцей паддаваўся. Нэрон, якому воплескі былі найдаражэйшымі ад усяго на свеце, не супраціўляўся ніколі, тым больш і цяпер не быў спрэчны, калі расходзілася пра супакаенне раздражненае пажарам масы ды пра хрысціян, на якіх зваліў віну злыбяды.

Дык даў знак, каб адчынілі кунікулюм; гэта бачачы, народ хутка супакоіўся. Пачуўся скрып кратаў, за якімі былі львы. Сабакі, згледзеўшы іх, збіліся ў адну кучу з процілеглага боку арэны, скіглячы й мармычучы прыцішна, а яны адзін за другім вывалакаліся на арэну, велізарныя, рудыя, з вялікімі кудлатымі грывамі. Сам цэзар звярнуў да іх сваё знуджанае аблічча і прылажыў шмарагд да вока, каб лепш прыгледзецца. Аўгустыяне прывіталі іх воплескамі; натаўп лічыў іх на пальцах, цікуючы адначасна, якое ўражанне робяць яны на хрысціян, якія зноў пачалі паўтараць незразумелыя для многіх, а раздражняючыя ўсіх словы: «Pro Christo! Pro Christo!..»