– Дзякуй і на гэтым, - сказала яна горка.
– Не даеш любові, але даеш хлеб.

Ракутовіч зрабіў крок да мяне, спыніўся:

– Швейцарад, прапусцідь сюды гэтага хлопца. Пометы не будзе. Род не памрэ.
– І дадаў: - І нават, можа, будзе праследаваць маіх нашчадкаў.

– Якіх, гаспадар?

Ён скалануў галавой.

– Я прыйду ў яе турму, - са страшнай упартасцю сказаў ён.
– Выпалю ўсе замкі. Конскім хвастом попел размяту. Але з мячом ці ў ланцугах - прыйду. Жывы ці мёртвы - вазьму. Я яе вазьму з Магілёвам, з усёй нашай зямлёй, з воляй або смерцю.

– Са смерцю?
– узняла яна бровы.
– Не верыш, значыцца?

– Не, але бідца буду нават без веры. Справа не толькі ў Ірыне.

– Але чаму не верыш?

– Ужо другая старая варожыць, што Ірына ніколі не ўбачыць мяне. А сёння тое самае крычаў Кізгайла.

– Ён панствам кляўся, - сумна ўсміхнулася яна, - а ты ж яго збіраешся звесці, панства.

– Не, - сказаў ён, - дуда не будзе. Няпраўду так скора не вынішчыш. Патрушу хіба вас трошкі?

– Нашто ж ты ішоў тады?

– Думаеш, не ведаю, што на смерць асуджаны? Ведаю. Людзей шкада. Зямлі дзядоў шкада.

– Тады здайся ... Здайся, любы.

Ён засмяяўся, як дарослы над неразумным дзіцёнкам, крыху насмешліва і з паблажлівасцю:

– Не-е, такое я і праўнукам забараню. Калі няма шчасця для сябе, для суседа - чаго галаву берагчы? Тады яе назнарок ламаць трэба.
– І дадаў: - Біцца трэба да канца, да іклоў, да апошняга хрыпу. Вы гэтага не зразумееце, вы спешчаныя. У вас і душы сталі не тыя.

– Раман, - сказала яна, - мне шкада цябе, мне страшна за цябе. Навошта ты нада мною злітаваўся?!

– Зла і так - мора. Не мне яго множыць. Жыві. Можа, сумленне заварушыцца?

– Ворагу даў літасць, - сказала яна.

– Праўда, ты ж самы страшны мой вораг.

– Гэты вораг кахае цябе, - ледзь чутна сказала яна.

Але ён ужо ўстаў, падняў яе і паставіў перад сабою.

– Бывай, варагіня. Бог з табою.

І пацалаваў яе у галаву.

Я чуў яго крокі па калідоры,чуў яго кароткую размову з Лаў-рам, чуў, як Лаўр паспрабаваў быў за нешта дакарадь яго і як Раман на яго прыкрыкнуў. І я чуў потым ціхую размову юнака, падобнага на архангела, з пані Любкай. І чуў, як іхнія галасы рабіліся больш мяккія.

Я не зразумеў толькі, чаму яна называла яго Раманам. Хіба што падобны? Але потым я адышоў ад дзвярэй. Мы цікаўныя таксама толькі да пэўнай мяжы...

...А раніцай мужыцкі цар выступіў з замка ў паход. Войска яго, што ўзрасло на трэць, аброслае нашай зброяй, закутае на чвэрць у нашы даспехі, стала сапраўды страшным. Валіла конніда, везлі пятнадцать гармат, знятых з муроў, рыпелі вазы.

Косы. Вілы. Доўбні.

І я ведаў, што гэты чалавек за два тыдні ператворыць паляўнічых - у стралкоў, сялян - у баявых маладьбітоў, вуглепалаў, што звыклі да пешні, - у пікінёраў.

І ўсіх ператворыць у воінаў.

Перад тым як выехаць за браму, ён пад’ехаў да мяне, па-ранейшаму ў барвяніцы, па-ранейшаму на белым кані, падняў руку ў жалезнай пальчатцы і паказаў на замак:

– З табою людзі застаюцца. І баба. І муры. Беражы і брамы перада мною не зачыняй. Зімаваць прыйду.

Вочы яго гарэлі.

– Зберагу, гаспадар,- сказаў я.- І не зачыню. І другому не дам.

Ён кіўнуў мне галавою і паскакаў за сваім войскам.

Мільгануў удалечыні барвяны плашч. А потым усё закрыла

бясконцая хмара пылу.

Нізавошта на свеце я не згадзіўся б другі раз стаяць на мурах супрадь гэтага чалавека!

Зніклі. Рассеяўся пыл.

І над Кісцянямі падягнуліся лянівыя і пагодныя дні. У замку амаль не было мужчын, акрамя мяне і невялічкай варты. Ды і ў вёсках засталіся амаль толькі адны бабы.

Адшумеў май, адзвінела конікамі лета, адшапацеў лістапад. А потым пачаліся снягі, сінія, ваўчыныя, бясконцыя.

За гэтыя месяцы адоылася толькі адна нечаканая гісторыя. Я ажаніўся. Абкруділа мяне тая самая вартаўнікова дачка, Дар’я. Хлопцы мае не хацелі сядзець і пайшлі. Засталося чалавек дзесяць з тых, што былі ў гадах, не хацелі цягаць сваю скуру па брудных палёх пад свінцовым дожджыкам і запрагнулі спакою. Большасць таксама пера-жанілася. І пачалося ціхае жыццё з ежаю, ды пітвом, ды цішынёй.