Наўрад ці такі ўжо моцны быў удар, але расслабленае, соннае дзіцячае цела апякло бы кіпенем. Ён ускочыў, закрываючыся світкаю, з перакошаным ад нечаканасці і болю тварам.

– Я табе пакажу! Я табе наваюю, негадзяшчы!..

Айчым хацеў перацягнуць аброццю і другі раз, але Валодзька спрытна ўхіліўся і перабег па лежаку да акна, дзе на тапчане сядзеў Чуб - локці на каленях, і назіраў за ўсім. Браты рагаталі лежачы, Гната не было, а Мікола з чыгунка еў суп за сталом.

Гучна ўсхліпнуўшы, Валодзька басанож ірвануў да чалесніка. Намацаў сярод вілачнікаў стрэльбу, пераламаў на калені - патрон быў на месцы.

– Я цябе застрэлю, чорт! Гніда!
– але не ярасны крык атрымаўся, а нейкі піск праз слёзы.

Усё адно застрэліў бы, каб не Чуб, які апынуўся побач. Перахапіў адной рукой за рулю, пацягнуў разам з Валодзькам, лёгка выкруціў, нібы несапраўдная, цацачная, з дошкі выразаная была стрэльба. Закінуў яе за плечы, павярнуўся да пераляканага айчыма.

– Ідзі забірай свайго каня на х..., і каб я цябе тут больш не бачыў! Мікола, пакажы яму.

Мікола адразу падняўся, аблізваючы лыжку.

У парозе ўзбуджаны, акрылены хоць такой невялічкай перамогай - усё ж паказаў сілу - айчым забурчэў на развітанне:

– Ён паваюе - я табе паваюю!..

– Ідзі, ідзі, ваяка, - сказаў Мікола, - бо зараз самому як дам у плечы...

Як толькі за імі зачыніліся дзверы, «негадзяшчы» не мог ужо стрымлівацца - захліпаў уголас і руку Чуба, якая легла яму на плячо, адкінуў у злобе. Не трэба ніякіх суцяшэнняў! Хіба тут хто зразумее? Хіба ён з-за таго раўці гатовы, што аперазалі яго, ці з-за гэтага каня, век бы яму яго не бачыць? Не было Беларусі, якую ён так любіў, за якую разганяў ворагаў з каранём вырваным дубам. За якую не ў фантазіях, а на самай справе памерці хацеў. Не было той Беларусі, дзе ўсе як браты, дзе любяць адзін аднаго, памагаюць, а не насміхаюцца і не здзекуюцца... Тут усё інакш, усё не так, як уяўлялася, калі марыў патрапіць сюды!..

Вось ад чаго ён плакаў.

– Ну, ну, годзе.
– Здагадлівы Чуб абняў яго, моцна на гэты раз ашчаперыў, не вырвацца.
– Было б чаго румзаць... Вунь Дзяніс - ведаеш колькі чырвоных пабіў? А ты тут...

– Ага, пабіў... Такі ваш Дзяніс... герой, - глыбака ўсхліпнуў апошні раз Валодзька.

– Я табе кажу! Сам у яго папытаеш.

– А дзе ён?

– Дома, бацьку памагае. Прыйдзе сёння.
– Чуб прыпадняў яго, як шчанюка, занёс і паставіў на ляжанку.
– А то стаіш тут босы... Ану, выцірай смаркачы, абувайся! Хадзем са мною, пакажу нешта!

– Нікуды я не пайду...

– Ну і дурны будзеш. Мы табе каня прывялі, трафейнага. Не тое што твая здыхляка. Не хочаш, дык Дзяніс забярэ...

– Дзе?! Дзе той конь?!
– спярша ні на хвілю не ўсумніўся, адразу паверыў Валодзька: калі і Чуб паддурвае, пацыкаецца - гэта было б зусім жорстка. Гэтага б ён проста не вытрымаў...

Усунуў ногі ў халодныя боты, без ануч, накінуў на плечы мятую, потам прапахлую світку. Чуб чакаў каля дзвярэй. Выйшлі разам на двор. Світала, стаяў звонкі, амаль ужо зімні марозік. Мікола, пацепваючы плячыма, мачыўся пад сцяну, айчым выводзіў з двара каня, акурат адчыняў скрыпучыя веснічкі. Толькі цяпер чыстымі пасля сну і слёз вачыма пасынак як след пабачыў яго; заўважыў і тое, як ён апрануты - у самую рваніну, адно вуха ў шапцы апушчана, другое паднята, і ўсё гэта знарок, знарок!
– каб «беднасць» сваю паказаць, каб не чапалі!..

Айчым азірнуўся, таксама ўбачыў пасынка і забурчэў па інерцыі:

– Наваюе ён мне... Я табе наваюю...

Апярэджваючы Чуба, Валодзька пабег да хлява. Расчыніў цяжкія дзверы, уварваўся ў цёмны, аўсом, сенам, гноем прапахлы вялікі катух, дзе стаялі коні і адкуль айчым свайго вывеў...

Пуста! Няма!

– Не там глядзіш, - пачуўся ззаду голас Чуба.
– Ідзі сюды...

Ужо амаль не верачы, Валодзька паплёўся на другую палавіну хлява, дзе быў ток. Конь стаяў у кутку і, апусціўшы ў вядро галаву, спаў стоячы.

Усё жыццё Валодзьку толькі падманвалі і ніхто ніколі нічога не даў яму проста за так. Азірнуўшыся на Чуба, ён перапытаў ціха, недаверліва:

– Праўда, мой?

– А то чый жа?

І тут, у гэтым цёмным хляве, дзе не маглі іх бачыць, Валодзька кінуўся да Чуба, аберуч схапіў яго вялізную, тытунём і мужчынскім духам прапахлую далонь і прыпаў да яе мокрымі губамі.

Чуб толькі ўздыхнуў чамусьці. Адняў руку.

– Годзе, годзе... Ты лепш вось што: ідзі мыйся, брыйся, прыбірайся!

– А што такое? Куды пойдзем?
– радасна абміраючы (няўжо камандзір палка будзе ўрачыста аб'яўляць яму падзяку?!
– не, так многа шчасця не бывае, лепш напярод не цешыцца...), спытаў Валодзька, за гэтым чалавекам ісці гатовы на край свету.

– Пабачыш, - загадкава адказаў Чуб.

А раніца ўдалася як на заказ! За ноч усё ўстыла, падмерзла - абяцаўся быць першы ясны дзень за ўсю гнілую, хлюпкую восень. Ад заінеўшых дрэў, сцен хат адбівалася сонца, аж міргалі і слязіліся вочы.