Чайка доўга глядзеў у той бок, дзе ён знік... Раптам данесліся адтуль прыглушаныя галасы і скрып падводы.

Не ведаючы сам навошта, Чайка звярнуў з дарогі і стаў чакаць; разам з канём яны растварыліся сярод цёмных ствалоў і лап.

Як толькі выехалі з вёскі і ўсунуліся ў лес, так скончылася і сама дарога.

Аблепленыя мокрым снегам шаты дрэў схавалі неба. І адразу ж прыцемкі, і без таго па-восеньску раннія, ператварыліся ў самую сапраўдную ноч. Толькі тут дайшло да Мікіціна, які плёўся, звязаны, за падводаю, чаму іх павязалі: не відаць было нічагуткі, каб не вяроўка, дастаткова было зрабіць два крокі, нырнуць пад гэтыя цёмныя, правіслыя ад снегу шаты...

З дарогі збіліся адразу ж. На нейкіх каранішчах ці то на калдыбане ледзь не перакулілася падвода, добра, Чуб з Гнатам паспелі падставіць плечы. Занаравіліся коні, не хацелі ісці ў гэтую чорную чашчобу - ды і як ісці? Чаплялася за абаркі порасль, лезла ў спіцы, гонкімі дрэўцамі станавілася коням пасярэдзіне, каля дышла, і хочаш не хочаш, а спынішся... Гнат пайшоў на разведку, выцягнуўшы паперадзе рукі, каб вочы не павыбівала; неўзабаве вярнуўся і на пытанне Чуба: «Ну, што?» толькі вылаяўся сабе пад нос.

– Но-о, воўчае мяса, бальшавіцкае!..
– Мікола з размаху шлёгнуў канцом лейцаў бліжэйшага каня.

– Суніміся!
– прыкрыкнуў Гнат.
– Што табе коні вінаватыя?.. Не, - сказаў ён, - гэта не работа, так мы да раніцы не дабярэмся...

– Вы ж мясцовыя, а не я, - азваўся Чуб, які стаяў за два крокі, але якога зусім не было відно.
– Давайце, думайце - кудою тут да Семежава бліжэй?

– Кудою: лесам, але ж ты бачыш, які гэты лес!..

Павярнулі назад, да вёскі. Выбраліся на тую самую дарогу, з якой відаць былі крайнія хаты. Гэтым разам, разумнейшыя, узяліся ўлева, пакіравалі коней адкрытым полем да Межы. Хоць дарогі і тут не было аніякае, такія ж, як і ў лесе, калдыбаны, але хоць трохі святлей, ды і пятляць не трэба... Ішлі з добрых паўгадзіны. Чуліся адно скрып гужоў, скіргат восей, атосаў, шоргат драбінаў ды сапенне людзей, якія маўчком шлэпалі па мокрым гразкім снезе... Увачавідкі цямнела і тут, на полі. Прамінулі нейкі пералесачак, дарога крута пачала забіраць угару, Чуб закамандаваў палонным: «Падпіхніце!», і тыя паспешліва, спатыкаючыся, блытаючыся з чортавай вяроўкаю, усё ж прыстроіліся неяк хто ззаду, хто з бакоў і трохі падмаглі... Падвода выехала на роўнае - на высокі бераг Межы. Адсюль быў прамы шлях да Семежава.

– Стой!
– скамандаваў Чуб, аглядваючыся.

Яны з Гнатам адышліся воддаль і ціха загаварылі аб нечым, як бы раіліся - пара ці не пара рабіць тое, аб чым толькі яны ўдвох і ведалі?

І ад цемры, і ад гэтага «стой!» (апошняе Мішкава слова), і асабліва ад гэтых ціхіх перамоваў у Мікіціна раптам пахаладзела ў жываце, затахкала ў скронях, і яго ахапіў такі жах, якога не ведаў не тое што сённяшнім днём, але й ніколі яшчэ ў сваім невялікім жыцці... «Няўжо ўсё?!» - і адазвалася ледзяным, млявым, як пах крыві, холадам у жываце: «Вядома, усё!» І сапраўды, колькі яшчэ з імі, палоннымі, важдацца можна, лепшага месца і знайсці цяжка - пустэча, ад вёскі далекавата, рэчка за два крокі... Пастраляюць, скінуць у гэтую чорную ваду, якая да раніцы скуецца лядком са снегам, і да вясны нават трупаў ніхто не ўгледзіць...

Перагаварыўшы, Чуб з Гнатам вярнуліся да падводы. Ні слова не кажучы, Гнат пачаў адвязваць з крука вяроўку. Мікіціна раптам пачаў біць калатун.

– Ну, што? Усіх хіба?
– гучна перапытаў Мікола.

– Братцы... Братцы, дорогие, пожалейте...
– змярцвелымі, непаслухмянымі вуснамі прашаптаў Мікіцін, гатовы зараз жа, абы загадалі, абы які знак падалі, грымнуцца вобземлю, поўзаць на коленцах перад гэтымі людзьмі і лізаць іхнія боты, гразь есці ў іх пад нагамі... на ўсё гатовы.

– Пощадите, братцы! Я... мне лет еще мало!..

Мікола рагатнуў:

– Не бойся, мы цябе так расстраляем, што балець не будзе!

– Чаго ты чалавека палохаеш, - умяшаўся Чуб, які ў гэты момант развязваў рэўкамаўца Кецку.
– Не бойся, таварыш чырвонаармеец, мы дзяцей не крыўдзім... Мы іх не чапаем, а перакоўваем ідэйна...

– Ну, што галавою круціш?
– спытаў у Кецкі, развязаўшы яго. Кецка паціраў скалечаныя рукі ў рукавіцах і ўсё азіраўся, бы не даваў веры, што вось ён, канец.
– Ты думаў, я цябе сапраўды да Чайкі адвяду? Да такога ж камуністага, як і ты? Ён камуністых лю-у-убіць, гэта я ведаю... ды толькі я і сам вас люблю... Вас жа ў расход пускаць - адна насалода, тое самае, што цэлку...
– саступаць такога нікому нельга!.. Давай, боты, палітон скідвай, прыгадзяцца. Ну, сам раздзенешся ці памагчы?

– Рукавіцы таксама?
– Кецка нагнуўся, каб сцягнуць боты.

– Бач ты - ведае, а ўсё адно не баіцца!..
– сказаў Гнат.
– Рукавіцы не трэба, мо і праўда заразныя якія, сабе пакінь, на светлую памяць.

– Можна хоць да кола прыхінуцца? Як я, стоячы, боты сцягну...

– Прыхінайся.

Усё далейшае адбылося імгненна... Кецка зрабіў пару крокаў да перадка (перадок быў бліжэйшы), раптам падскочыў і з размаху ўдарыў каня па мордзе. Конь шарахнуўся, ускінуўся на дыбы, цягнучы за сабою і другога; гружаная цяжкая падвода сарвалася з месца і юзам пайшла з крутога берага пад адхон, да вады. Трэснула, вывернулася з перадка дышла, пасыпаліся, пакаціліся ўніз па адкосе мяхі і кошыкі, забегалі вакол, замацюкаліся, не бачачы нічога, не ведаючы, што рабіць, людзі, іржалі, біліся коні, якіх падвода цягнула за сабою, падломваючы ім ногі, выкручваючы, што тое дышла...

– Глядзі гэтых!..

– Камуніст уцёк!..

– Коней, коней ратуйце!

– Пастронкі сячы!..

І ўсе мітусіліся ў бязладдзі, і ніхто не рабіў нічога, пакуль падвода, цягнучы за сабою коней, не вухнула разам з імі ў рэчку. Тады толькі Чуб першы апамятаўся, кінуўся да вады, на хаду выцягваючы штык з-за халявы. Мігам адхапіў бліжэйшыя пастронкі, да якіх можна было дацягнуцца з берага. Вызвалены конь з плёхам дапаў пярэднімі нагамі да цупкага і не проста выскачыў, а як бы вырваў сам сябе з гэтай ледзяной прорвы... Другі, дальшы, у якога тырчэла з вады адна галава ў хамуце, толькі ржаў і тузаўся, і думаць нельга было, каб неяк падступіцца да яго. Чуб перадаў Гнату штык, выхапіў з-за пазухі абрэз, дрыготкаю ад злосці (невядома на каго) рукою адцягнуў курок і стрэліў, як падалося, нават не цэлячыся... У тым месцы, дзе віднелася галава, булькнула штосьці, плёснула, як вялізная рыбіна, - галава знікла пад вадою, і толькі падвода, што ляжала перакуленая ў вадзе пры самым беразе, здрыгнулася і ссунулася далей, на глыбіню...