I жах, і жаль раптам вярталіся з далечыні ваенных дзён, і жанчына сціналася неяк, змаўкала ці плакала…

У адных мы прасілі прабачэння і яшчэ раз спакваля вярталі іх да неабходнасці расказаць.

А іншых не асмельваліся больш непакоіць — гэта старых, нямоглых.

Такіх выпадкаў было нямала.

Не менш здаралася і такога, што і старая і маладзейшая гаварылі па сціпласці менш, чым маглі б, а то і сапраўды не ўмелі. Адна нават з гэтага пачала:

— Каб гэта ўмеў ды спрытна расказаў!..

Аднак і ў гэтых «нямоглых» ды «няўмелых» кароценькіх расказах ёсць тое, што тоіць у сабе вялікі змест…

Ефрасіння Макеева, 94 гады. Роўнае Шумілінекага раёна.

Яе якраз забіралі з участковай бальніцы ў Казьянах. Прыйшоў калгасны «газік» — па яе і па маладзенькую маму; старую белыя сёстры ды санітаркі вывелі пад рукі, а маладой падалі ў машыну «канверт» з яе першынцам.

Мы, як параіў урач, бабулю тут не трывожылі, вырашыўшы заехаць да яе дахаты, пазней.

Гадзіны праз тры, пабываўшы ў іншых вёсках, мы заехалі ў Роўнае. Ефрасіння Ягораўна сядзела на сонейку перад хатай, а каля ног яе паціўквала, паклёўвала чародка куранят.

Вось усё, што яна расказала:

«…Забралі ўсіх, выгналі з хаты нас, пагналі туды за Дражакі, у лес. Прама на міны, усёй дзярэўняй гэтай. А потым — у пуню. Сем'і ўжо выбіралі партызанскія. I майго ўзялі хазяіна, і павялі. Ну, я чую, што ўжо стрэлілі, недалёка. Дык я крыкнула, а мне па галаве (плача) як даў плеццю. Казак.

А тады дамоў адправілі.

Толькі па аднаму з кожнай сям'і застрэлілі. Разулі нас усіх, усё пабралі ў нас.

Прышлі дамоў — ні лыжкі, ні кацялка, нічога нет. Бярыся, баба, з чым хочаш…

Тады, цераз два дні, кажацца, яна паехала (паказвае на дачку), яшчэ дзеўкі былі, кабылёшка была карослівая нейкая, — сцягнулі гэтых бітых… Аж і мая старэйшая дачка там…

I тады трое даччыных, і двое сынавых — пяцера дзетак пад голым небам было…

Пытанне: — Вы гаворыце — казакі; там што — казакі былі, уласаўцы?

— Там і казакаў, там і немцаў поўна было…»

Матруна Акуліч, 82 гады. Прыбылавічы Лельчыцкага раёна.

«…Набралася я гора, хлопчыкі, адтаго мне і няма дабра…

…Як сталі яны па мне страляць, дык я ўпала. Яны мяне прыглушылі, бо каб не прыглушылі, дык і зусім забілі б. А то прышлі, перавярнулі і кажуць: «Капут!»

А азвацца мне не можна было. Гэта ж я ў крыві ляжу так. У ногу мяне ранілі. Дык я гэта вокам луп — яны вуллі разбіваюць. Тамака ў садзе былі вуллі, мёд…

Паляжала я ды раком, раком папаўзла… Там канаўка была, яна замерзла, а не было снегу. Дык я думаю: «Куды ж мне ісці?..» Прымусам так, як без памяці, іду…

Прышла я на куране, у лес, а там ужо дзеці абгаласілі мяне, бо там сказалі, што па мне стралялі.

Бо я, хлопчыкі, у сяло хадзіла, думала: можа, картоплі вазьму… А мае дзеці, двое дзяцей, у куранях былі. Дык я як ускочыла ў курэнь, дык дзеці — за мяне…»

Фядора Голік, 77 гадоў. Апанаскавічы Ушацкага раёна.

«…Я толькі гоман чую, а памяці ў мяне — што гавораць, нічога не чую.

Што ж я магу сказаць? Я толькі скажу, што родная сястра была, свая кроў, і гаварыць я пра яе не магу… Як яна ляжала пад вуглом, і толькі куркі клявалі яе кроў…

А ў мяне быў сынок у арміі. А другі быў — яшчэ толькі ў школу не хадзіў, восем гадоў было. I тры дзеўкі было.

I я ў хаце. Сядзела толькі і ў акно глядзела, як яны, немцы, ехалі. Думаю: выйду. Чую: хлопнулі. Гэта, гавару, яе забілі. Сын, што быў у атрадзе — за тое.

А ўжо як Красная Армія ішла, так салдаты пытаюцца:

— Мамаша, а ці рада ты, што мы ідзём?

— Як жа не рада, калі і сынок мой недзе ў арміі. А яны гавораць:

— Мамаша, віцебскіх нет. А ідзём мы толькі масквічы і сібіране. Ну, мамаша, калі ты давольна, што мы ідзём, то пусць твае дзяўчаткі сядуць з намі і паабедаюць.

А яны ж, вядома, як дзяўчаты, самняваюцца. А я кажу:

— Дзеці, сядзьце. Радуйцеся, што Красная Армія прышла і нас ад нячыстых выбавіла… I так пралілі крыві сваёй сколькі. Нада жыць».