Зразумела, не так лёгка пераадолець традыцыйную канцэпцыю ўтварэння далейшай гісторыі ВКЛ, якая звыш чатырох стагоддзяў пануе ў гістарыяграфіі дзякуючы таму, што яна найперш адпавядала інтарэсам Масквы, якая пад выглядам вызвалення адзінакроўнага і адзінавернага народа з-пад улады літоўска-язычніцкіх князёў ажыццяўляла сваю агрэсію супроць ВКЛ. Выкарысталі гэту фальсіфікацыю і жамойцкія феадалы, якія, прэтэндуючы на першынство ў дзяржаве, прыпісвалі сваім князям і справу стварэння ВКЛ. Гэту застарэлую версію ў мэтах падтрымання нацыянальнага гонару працягваюць сучасныя летувіскія даследчыкі. Каб упэўніцца ў гэтым, варта толькі прачытаць кнігу 3. Кяўпа, Ю. Кяўпене i А. Кунцэвічуса «Гісторыя Летувы да 1795 г.», выдадзеную ў 1995 г. у Вільнюсе на летувіскай мове. У ёй, як і раней, шляхам замоўчвання важных гістарычных сведчанняў, як, напрыклад, аб заваяванні Міндоўгам і Войшалкам Літвы, прыпісвання ўсяго, што насіла назву Літвы і літоўскага, да сучаснай тэрыторыі Летувы, ВКЛ паказваецца выключна як летувіская дзяржава. Аднак гісторыю народа можна сказіць не толькі яе прыніжэннем, але і непамерным узвышэннем. Толькі праўдзівая гісторыя з’яўляецца сапраўдным духоўным здабыткам народа. Час міфаў беззваротна прайшоў. Сучасная гістарычная навука ўжо не можа з імі мірыцца. Шматлікія гістарычныя факты, прыведзеныя ў гэтай кнізе, адвяргаюць буйнейшую гістарычную фальсіфікацыю. Насуперак ёй яны паказваюць, што ВКЛ як па сваім утварэнні, так і па далейшым сваім гістарычным змесце была тыпова беларускай дзяржавай.

Яшчэ да афіцыйнага падзелу Рэчы Паспалітай, што было аб’яўлена 24 кастрычніка 1794 г., Кацярына II у маі гэтага года выдала ўказ менскаму генералгубернатару аб прыняцці гірысягі ад насельніцтва далучаных да Расіі тэрыторый па гэтым падзеле. Трэці падзел Рэчы Пасгіалітай азначаў і канчатковую ліквідацыю беларускай дзяржаўнасці, якая мела звыш тысячагадовую гісторыю. Спачатку ў форме племянных саюзаў крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, пасля ў форме паасобных княстваў (Полацкага, ТураваПінскага, Смаленскага, Новагародскага і Старажытнай Літвы), што ў XIII–XIV стст. аб’ядналіся ў BKЛ, якое з’явілася вышэйшым этапам у развіцці беларускай дзяржаўнасці ў мінулым. Аднак, акружанае варожымі дзяржавамі, ВКЛ вымушана было пайсці ў выніку Крэўскай і іншых за ёй уній на злучэнне з Польшчай, што ў значнай ступені абмяжоўвала суверэнітэт ВКЛ, асабліва пасля апошняй Люблінскай уніі. Тым не менш Рэч Паспалітая была федэратыўнай дзяржавай, у якой ВКЛ не траціла дзяржаўных прыкмет. Яно мела свой дзяржаўны герб — «Пагоню», сваё войска, сваю грашовую сістэму і інш. Аднак усяго гэтага ВКЛ пазбавілася пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай і захопу ўсёй яго тэрыторыі Расіяй. Як ужо было бачна, адразу ўводзіліся расійскія адміністрацыйныя і прававыя парадкі. Ужо 14 снежня 1795 г. на тэрыторыі Беларусі, захопленай пасля трэцяга падзелу, былі ўтвораны Віленская і Слонімская губерні, якія праз год былі аб’яднаныя ў адну Літоўскую губерню, а раней далучаныя Полацкая і Магілёўская былі аб’яднаны ў адну — Беларускую губерню. (Гэта добра сведчыць, што ў той час разумелася пад Літвой і пад Беларуссю.) Але пазней гэтыя спрадвечныя для нас назвы ўласнай імператарскай рукою Мікалая I былі заменены на казённую мянушку «СевероЗападный край». Было забаронена ў юрыдычнай справе прымяняць Літоўскі Статут, а з гэтым пачалі нішчыцца многія прававыя нормы беларусаў. Зліквідавана была і уніяцкая царква, гвалтоўна аб’яднаная з праваслаўнай. Так закрэсліваліся рэшткі ўсяго, што вызначала беларусаў як асобны народ і што магло сведчыць аб іх ранейшай самастойнасці.

Адначасова з нацыянальным узрос і сацыяльны ўціск беларускага народа. Па-першае, далучэнне Беларусі да Расіі не вызваліла беларускіх сялянаў з-пад прыгнёгу польскіх памешчыкаў. Кацярына II адразу паклапацілася пра апошніх, выдаўшы 3 снежня 1795 г. рэскрыпт аб вяртанпі іх маёнткаў у Беларусі і ў той жа час насаджала расійскіх памешчыкаў, аддаючы сваім генералам і афіцэрам, якія ўдзельнічалі ў задушэнні паўстання 1794 г., буйныя зямельныя надзелы ў Беларусі. Толькі А. Сувораву, гэтаму галоўнаму душыцелю паўстання, было аддадзена звыш 13 тысяч беларускіх сялян (увесь Кобрынскі павет). Такім чынам, беларускія сяляне (а яны тады складалі галоўную масу народа) у выніку далучэння да Расіі папалі пад двайны прыгнёт польскіх і расійскіх памешчыкаў, да якіх дадаліся і расійскія чыноўнікі.

Аднак і гэты страшэнны нацыянальны і сацыяльны ўціск не змог змярцвіць беларусаў як народ. Што ж, калі яны змаглі скласціся і вырасці на зямлі, дзе амаль бесперастанку лютавалі знішчальныя войны, то ўжо гэта характарызуе іх як выключна жыццяздольную нацыю. I таму яна змагла пераадолець і найцяжэйшыя выпрабаванні на сваім шляху ў XIX i XX стагоддзях, захаваўшы сваю адметнасць як народа і адрадзіўшы сваю дзяржаўнасць. Паслядоўнае адстойванне гэтага і з'яўляецца цвёрдым грунтам для далейшага паўнакроўнага гістрычнага жыцця беларускага народа.