Паехаў у Мінск. Дагэтуль я ў сталіцы не быў, і тое, што там убачыў, збянтэжыла. Горад ляжаў у руінах. На нейкай вуліцы знайшоў Саюз мастакоў, старшынёй якога тады быў Ахрэмчык. Мне далі магчымасць яму патэлефанаваць. Расказаў, хто я, па што прыехаў. Ён кажа, што пакуль ніякай вучобы няма, вучылішча не працуе, дзе яно будзе — у Віцебску ці Мінску, — яшчэ ўрадам не вырашана. Жыць тут цяжка. Вам, кажа, няма рацыі тут заставацца. У некаторых абласцях ёсць аддзяленні мастацкага фонду і неблагія калектывы мастакоў. Напрыклад, у Брэсце ці Гродне. Раю паехаць туды, там будзе работа, і пражыць там лягчэй, чым у Мінску. А пасля, можа, адчыніцца і мастацкае вучылішча. Падумаў я, што, відаць, так і трэба зрабіць. Якраз на Дзень Перамогі цягніком цераз Баранавічы паехаў у Гродна — горад, дзе ў мяне не было ніводнай блізкай ці знаёмай душы. І які гэтак грунтоўна і на шмат год прычыніўся да майго чалавечага лёсу.

З першага пагляду горад мне спадабаўся, не такі ўжо і пабураны (хоць у цэнтры і траплялі руіны некаторых будынкаў), але ў ім адчувалася пэўная «заходнасць», рысы сярэднявечча — у старых будынках, касцёлах, нават у брукоўцы вуліц. Зноў жа — два замкі і Нёман. Дужа гэта міла здалося майму сэрцу, знябытаму на чужыне. Паўдня хадзіў па вуліцах, прыглядаўся, але куды зайсці не наважыўся. Першую гродзенскую ноч правёў на вакзале. Ранкам пайшоў шукаць майстэрні мастацкага фонду.

Майстэрня была якраз у цэнтры на вуліцы Клары Цэткін — маленькі пакойчык у старым доме. За адзіным сталом сядзеў лысаваты чалавек у светлым гарнітуры з ордэнам Чырвонага Сцяга на грудзях. То быў старшыня гродзенскіх мастакоў Віктар Марозаў, нядаўні камандзір супрацьтанкавай батарэі, які, дэмабілізаваўшыся, застаўся ў Гродне. Пасля падышоў сівавалосы вальяжны Ігар Васільевіч Сямёнаў, чарнявы Ваня Пушкоў, таксама былы артылерыст, яшчэ нехта. Мы хутка з усімі паразумеліся, а каб замацаваць нашу шчаслівую сустрэчу, усе пайшлі ў рэстаран, які, вядома ж, называўся «Нёман». Грошай у мяне было не шмат (выхадное пасобіе), а пасля рэстарана амаль не засталося нічога. Затое я займеў сяброў, якія мяне ўладкавалі за Нёманам на кватэру да мілай Мар’і Іванаўны, што надоўга стала бы маёй другой маці.

Так, людзі і мастакі ў Гродне былі цудоўныя. Некаторыя з іх (Марозаў, Сямёнаў, Парахня) былі віртуозамі афармляльнае справы, так прыгожа, з адмысловым густам пісалі шрыфты. А ў той нашай справе галоўнае былі менавіта шрыфты. Я, вядома, так не ўмеў, таму глядзеў і вучыўся. Але рэч у тым, што глядзець і вучыцца асабліва не выпадала — было мала працы. Жывапісных заказаў не было зусім, і мастакі дужа мэнчыліся з тае прычыны. Ды іхнія перажыванкі звычайна доўга не трывалі, ад таго быў звыклы, мастакоўскі сродак.

Здабыць грошы на хлеб было цяжка, а то і немагчыма, затое на гарэлку здабывалі заўжды. Тут таксама былі пэўныя віртуозы і найлепшы сярод іх, вядома ж, Віктар Марозаў. Рэдка які дзень абыходзіўся без выпіўкі — то, вядома ж, быў наш чорны дзень. Але надвячоркам усё ж нешта надорвалася, і я позненька вяртаўся на сваю кватэру у Занёманні. Тое для маёй Мар’і Іванаўны не было навіной, за шмат год гэта гаротная жанчына была ўжо добра загартаваная яе мужам, таксама дэмабілізаваным вайскоўцам. Горш, што кватарант паводзіў сябе не надта этычна — за некалькі месяцаў не плаціў за кватэру. Адно абяцаў, ды не меў чым.

Увесь той год я прабыў у майстэрні, разам з іншымі перабіваўся выпадковымі заказамі. Аднойчы разам з Андрэем Заспіцкім, скульптарам і будучым лаўрэатам, ладзілі вітрыну кінатэатра, увосень афармляў ярмарку на Скідальскім рынку. То быў мой апошні заробак, якога, аднак, хапіла толькі на тое, каб пасядзець у рэстаране і заплаціць за кватэру. А ў пітве я ўжо так напрактыкаваўся, што мог выпіць паўлітра за раз. Сябры лічылі, што тое нармальна, што я нарэшце прыдбаў агульную норму. Для мяне тое было ўсё ж цяжкавата, і я пачаў думаць, што рабіць далей. Тое, што трэба было нешта рабіць, было пэўнасцю. Толькі што? Што я ўмеў? Вучыцца? Але дзе і як? Ніякіх дакументаў аб адукацыі ў мяне не было — усё праглынула вайна, апошняе засталося ў палявой сумцы на заснежаным полі пад Севярынкай. Напісаў у Саратаў, каб выслалі хоць бы якую копію. Адказалі, што ўсе архівы за ваенны час адпраўлены ў Бугуруслан. Напісаў туды — атрымаў адказ, што з Саратаўскага ваеннага вучылішча ніякіх дакументаў не атрымлівалі. З’ездзіў пасля дамоў — у Кублічах ні школы, ні знаёмых настаўнікаў нікога не было.

У Гродне якраз непадалёк ад нашай майстэрні была рэдакцыя абласной газеты «Гродзенскай праўды». Часам у піўнушцы на рагу дзвюх вуліц мы сустракаліся з некаторымі яе газетчыкамі. Тады ў рэдакцыі працаваў бухгалтарам стары (год пад 70) палкоўнік былой царскай арміі, ён таксама заходзіў туды — выпіць з палучкі піва. Калі-нікалі мы размаўлялі, той распавядаў шмат цікавага з свае царскай службы. Аднойчы, у хвіліну п’янаватай добрасці, ён і сказаў мне, што не шкодзіла б падумаць пра сваю будучыню, і тым зачапіў нейкія чуллівыя струны ў маёй душы. Вы ведаеце беларускую мову, сказаў ён, а ў нас з новага года газету пачынаюць дубліраваць па-беларуску. Зайдзіце ў сакратарыят, можа, спатрэбіцеся. Дзён праз колькі я сапраўды зайшоў у сакратарыят, дзе мяне спаткала Ганна Ільінічна Цыпіна, старая газетчыца, прапанавала напісаць заяву па-беларуску. І, як мне здалося, паколькі не знайшла ў ёй памылак, прыняла мяне на працу карэктарам беларускага выдання. Трохі папрацаваўшы ў карэктарскай, перайшоў у сакратарыят. Пачыналася новая старонка маёй біяграфіі.

Здавалася мне, што я выходзіў на нейкую прамую, але толькі здавалася. Наперадзе яшчэ былі выкруты лёсу, пякельныя рэцыдывы ўсё той жа ваеншчыны, якая ўпарта не хацела выпускаць мяне з сваіх жалезных абдымак.

А пакуль у рэдакцыі было спакойна, мне падабалася. Шмат часу адбіраў пераклад на беларускую мову расейскіх матэрыялаў, перададзеных па тэлетайпе агенцтвам БЕЛТА. Усе яны былі не малыя памерам — розныя пастановы, прамовы, канешне, з адзнакай «тэрмінова ў нумар», і мне даводзілася іх дыктаваць Станіславе Фадзееўне — ці не адзінай ў рэдакцыі машыністцы, што ведала беларускую мову. Часам пісаў штонебудзь з драбноты па раздзеле інфармацыі. Тады ж у выхадны накрэмзаў першае апавяданне «Цвілі акацыі» — пра апошні дзень вайны. Намеснік рэдактара А. Салаўёў прачытаў і сказаў: очэнь значыцельна! Скупая яго пахвала дала веру ва ўласныя сілы і здольнасці. Але наступнае апавяданне напісаў не хутка. Прычынай таму з’явілася немалаважная акалічнасць.

У тыя гады, як заўжды на пачатку лета, пачыналіся вайсковыя зборы запаснікоў, і я атрымаў павестку. Пайшоў да намесніка рэдактара — што рабіць? Той кажа: дамо паперку, ідзі да ваенкома, прасі, каб вызвалілі. Пайшоў да ваенкома, аддаў паперку. Той незадаволена бурчыць: усе прыходзяць, суюць паперкі — асвабадзіць. А каго я пашлю? Мне 140 чалавек трэба набраць, што — сам за вас пайду? І сядзіць з паперкай і ручкай, вагаецца, што напісаць? Я адчуваю, што вырашаецца мой лёс і кажу: калі не вызваліце, дык рэдактар сказаў, будзе званіць у абкам. (Вось гэтага не трэба было рабіць, але зробленага не вернеш.) Палкоўнік кідае ручку, паперку і крычыць: што — у абкам? Пляваць мне на ваш абкам, у мяне во — загад міністра абароны, я яго выконваю. Усё! Ідзі. Пойдзеш на зборы! Вось гэтыя некалькі секунд вызначылі сутнасць майго жыцця на некалькі год.