Сейтен кенет демі таусыландай лсіз жауап берген:

— тте, дние, кеш білдім ой!

— Жеілген адам салы болатын деті. кіне бер, Сейтен. Бл тнде екеумізден бтен сзімізді естір жан жо, сондытан аныын біліп т. Мен сендер секілді тлыпа міреп бос жрген жан емеспін…

— И, енді тсіндім, мені байлап берген де зі еді ой…

Екеуі за уаыт ндемей алды. лден кейін Сейтен:

— Адама мы жасаса да аз болатын шыар, йткені адам баласында арман кп ой… — деп аунап тсті: — Ал мен за мір срамаймын. Шіркін-ай, бір сттік ана еркіндік берсе!

— Мені лтіру шін бе?

— И, сені. Елін, жерін, бауырлас туандарын сатан сен секілді анішерді з олыммен бауыздасам бл жаланнан армансыз тер едім!

— Біра ол арманыны орындалмайтынын зі де білесі ой, несіне таусыласы?

— Бар кінішті зі сонда ой! тте, дние-ай, сені бізді стап бергеніді бір аза білсе!..

— мітіді зе бер. араы тнге тіл бітпесе, мені сырым зіммен бірге кріме кетер!..

Жо, Ожарды сыры ашылмай алан жо. Оны ктпеген жерден Таймас естіді.

Таймас заты сабырлы жан. Сол тні абыл-был имылдап Ожардан кек алуды жн крмеді. аптаан солдат транда зіні орынсыз мерт болатынын да ойлады. Жне жртын таы да бір анды уаиаа душар еткізермін деп орыты. Біра Ожарды сонау жан тршігер ылыы, бны да шыырау тбінде млгіп жатан йылы-ояу сезімін оятты. Тыныш кілін лем-тапыры етті. Сейтен трізді ел-жртыны тілегін арман еткен аяулы жанны тадырын есінен шыармаса зіне зі ант берді.

Та ата кп сыпайлар Сейтен мен Ожарды бірге матап таы да жола шыты. Ожарды Сейтенмен неге бірге байланып бара жатанын Таймас бден са да, тндегі гімені естімеген пішін крсетіп, екеуіне бірдей:

— ош болыдар! — деп теріс брылып кетті. Анандай жерге барып кзінен танадай боп домалап-домалап кеткен жасты жеімен сртті.

Бл Сейтенмен жау кзінше ашы оштаса алмаан досты ккірегіндегі ыза жасы еді. Таймас осы жасын ле-лгенінше жрегінде кек етіп сатама.

ІІ

Шаын келген Елек зені жыландай сума аып тынбай аып жатыр. Кейде амысты, кейде са талды болып кмкерілетін майт жааа жас баладай былдырлап лденені айтып сыл-сыл кледі. Осы зенні сонар басына, андыааш тсына аптаан алы кш келіп онды. Бл Тіленші баласы Жоламан батыр бастаан Табын руыны кші еді. атарлас онандар Жаалбайлы, Шмекей, Шекті ауылдары. Табын кші сонау Елек зеніні А Жайыа ятын жаасынан шыыса арай рлеп келе жатыр. зге рулар бйірден, немесе Жайыты жоары саасынан келіп осылан.

Жоламан кші Сейтен кшіне млде самайды. Кигіз йден бтен, шошита тігілген араша лашытар мен а шатырлар крінеді. Малды дені тйе мен ой. йір-йір жылы да бар. Бларды да кейпі згеше. Алыса талмай шабатын смбіл жалды азаты мыты жылысымен аралас аз мойын, сида аяты, ктерікі кеуделі трікменні аалтеке, текежаумыт тымдастары да кзге тседі. Кшті, малды да сні тйе. Шудалары сала лаш желкілдеген ос ркешті буралармен бірге, ор ояндай сидиан жаа туан лындай тыыр жнді, арабы ызылт нарлармен аралас, стіне сегіз анат й тиесе де мы етпейтін лк тымдас аруаналар… ой-ешкіні кпшілігі тбіт жнді, арар мйізді теке, емшектері кнектей, мол саалды тыл ешкі, топтан лсін-лсін бліне жайылан брте ла, жібек жнді сек…

Адамдарыны киімдері де Ара ірінікінен басаша.

Бастарына кигендері кеуделеріне дейін жабатын тйе жн далбаай, етек жаы айбалтаны жзіндей айиып келген шекейлене кестеленген ошима алпа… Тыматары да бтен. стін барытпен тыстап, етегін терімен кмкерген киіз. Шошайан тбесіні ла тсынан бастап жоары арай алты салалы етіп оа стаан. Жара шалбар, тйе жн шекпен, ке лаш етік, а тада, арша не болмаса тобылы тстес етіп боялан жмса тонны, шола снді пешпенттерді етек, іріне оалап зер салан…

Ал йелдеріні киімі Ара киімдерімен тектес. Оалы амзол, зерлі шапан. Кмшат брік, кміс тізген кілі сукеле. Оамен зерлеген, кміс теге адаан жер сзген мол ос етекті барыт, бтес кйлек. Анда-санда шетіне ши барыт ттан, белі ыналан, жібін жіішке етіп иірген шекпен амзол, пешпент. Кміс шолпты, алтын жзік, меруерт ала, сом білезік, снді сыра — брі де бкіл аза йелдеріне жарасты дние. Дегенмен, йелдеріні де киімінде згешеліктер бар. Кіші жзде кимешек орнына кнгейлік киеді. Жас келіншектер осы бір кестеленген снді жаулыты кейде ла тсына, тбесіне кі де таады. Ал ыздары Орта жзді ыздарындай аш белін ынар кміс белбеу, кілі таияа уес емес.

алы ел бл араа кеше кешке таман келіп онан. Тйені омын алып, ос шатырлар тігіп екі-ш кн тыныуды йаран.

Алыс жола тйеден грі олайсызыра жылы малы, кешеден бері, зен жаасындаы урай аралас кгал шп пен ыра бетіндегі жусанды боза тойынып, тез-а белі ктеріліп алан.

Бл кш те жайшылытаыдай серуенді кш емес, дрліккен, рейленген, ата-мекен ке жайлауынан босан кш. Ойдым-ойдым болып онан ауылдарды етек-жеі жинаты. Бларды кшірген жаяу борса, жеіл желкем дау-шар емес, бкіл Жайы пен Елек, Жем бойын дрліктірген, елге келген зор апат. Ер азаматтары жау басар жйріктеріні ер-тоымын алмай тнде ос ма- айында оттатып отыр. лі жауа тспеген жігіттері де бейам болмайы дегендей лсін-лсін кнбатыс жаа кздерін тігіп, семсерлерін ыса стап ояды. Ал кейбір жрек жтан батырлары крке, лашытарды асында жіішке найзаай мезелдес кгілдір рыш алдаспандарын амсыз айрауда… Жас балаларда да ре жо. Олар деттегісіндей асыр салып ойнамайды, топ-топ болып жиналып блар да лденені зара сыбырласа сз етеді, Тобылы кре слуларында да ажарын бейне жо, деттегідей слделері рып бота кздерін кілдестеріне адамайды. ара су секілді тнжыраан ауыл стіне тнген ауыр айыны тек анда-санда сылдырлаан ыз шолпысыны ні мен кк аспанда тізбектеле шан аз-йректі сылы ана бзады.

Расында бл ауылдар сонау кнбатыс жатан хабар ктіп тыпыршуда еді. Сондытан ер азаматтар была жаа жиі арайды. сіресе ана тбе стіне жиналан арттарды ішіндегі апсаай денелі, ара саалды, орта жаса келіп алан тлалы кісі дегбірсіз отыр. была жаа адалып алан. Оны стінде темір торлы шола сауыт. Басында темір тор далбаай. Сауытыны жеі шынтаына ана жетеді. Білегін ішінен киген кк барыт пешпентіні жеі жауып тр. Оюланан кк барыт ке бала шалбар. Аяында кмістеген ке онышты саптама етік. Сауытын ышырланып алан. Кміс белбеуінде жез саалы, ынына алтын жалатан кк семсер. Сол олыны шынтаына ілген болат алан. азір ауіпсіз бір тынышты ша боландытан шетіне зер стаан кк барыт шапанын иыына жамыла салан… Осы бір ссты адамны айбынды трінде азір бір лкен обалжу бар.