Ничек т истикъбален [69] , ткне белн хзергесен д алда м гали кр, шуны мид ит, м хакы да бар.

Адмнр табигатьлре, кутлре буенча берничг бленлр: бертрлесе зене тимер кулы, кутле ирадсе [70] белн хвальне зе телгн якка бора – болар хятны чыннан иясе, идар кылучысы булалар. Икенче блеге ис идар кутлре аз булган адмнр булып, алар хвальне агымына буйсынырга мбрлр, алар хятны з язмышларына хаким тгел, блки аны колы була. Мин икенче блектнмен, ахрысы. Шундый бер мсьл хаккында сз чыкканда, миа бер иптшем: «Син тышкы тэссоратка рвакыт иелсе, син гакыл белн, ноткы белн [71] тгел, мие белн эш кыласы. Син – хваль м хиссият колы, син хваль агымына ятмый кала алмыйсы!» – дигн иде. Бу вакытта мин, бу сзг каршы барып, сзд аны рд кылган [72] , янымдагы ишекне тоткасыннан тотып: «Син ялышасы, син минем тимер ирадле икнемне белмисе, тоткасыннан тоткан мен шул ишекне телгн якка борып йрт алган шикелле, тормыш агымнарын зем телгн якка шулай бора алам», – дигн идем. м шул игътикадта [73] идем. Бген ис ялгышканымны ачык белдем, земне «хваль агымына кол» идекемне бген сиздем. Моа да Каиров белн очрашу сбп булды.

Хзерге минутта рухымны ни дрд дулкынланганын йтеп иткерерг сз таба алмыйм. Гыйльманны килеп ките миа чыннан да бик авыр тэсир итте. Ул миа тормышымны ни хлд икнен кшеф иттереп [74] , йргемне – тынган, йоклаган йргемне бтен урыны белн кузгатты. Мин, чынлап та, сискнеп киткндй булдым. Гя лл нич еллар мртк китеп торып, яа терелдем яис исереп, яа айныдым да, хзерге торган халтемне алап, шаша калдым. Исрафил ченче «сур» ны ргч [75] , адмнр каберлреннн кубарылып чыгарылалар да туфрак стенд ни кылырга белми в ни хлд идеклрен аламый хйран булып утырырлар, ди. Мин д шулай булдым. Мин чынлап та хваль м язмыш колы икнмен. Бик гади, бик иттифакый [76] бер эш мине дер селкетте, бтенлй икенче трле тойгылар эчен салды. Мин хйрттмен [77] : мин кем булырга уйлый идем, минем идеалым нрс иде? вакыйгд [78] кем булып калганмын, хзер кеммен? – Мен шушы ике сальне аваплары арасында ир белн кк арасы чаклы аерма бар, чыннан да, н шул мине хзер изтираб дулкынында йлндер.

Чыннан да, мин кем идем, мин кем булырга уйлый идем? зене тгъйин ит [79] авыр, шулай да йт алам: мин бик бай хыяллы, хяттан бик кп нрс мет итче адмнрдн бере идем. Трле мдрслрд укыган со зене згрт, мднилш, днья фннре тхсил итеп [80] , итимагый эшлрне бере артыннан йри торган бер халык хезмтчесе булу – минем баш телгем иде. Бгенге кебек исемд: зем ач булам, бер тиенг аптырап, кагырып йрим; шулай да рух кутле, йрк таза, хзерге ачлыкны, газапны алдагы мет белн уя торган идем. Мин ул чакта алдымда бик кп, бик олуг эшлр, мртблр барлыгына ышана, шуа омтыла идем. земне ничек т дньяга килгнг оялмаслык бер рвешт фараз кыла идем.

Була вакытлар: ачсы, эче тырный, бер кабым икмкк мохтасы, шулвакыт хыялы, барлык авырлыкны оныттырып, алдагы нрслр белн юата. Лампаны басып куясы да килчкне уйларга тотынасы. Ул трлеч крен: кайбер халык чен бик зур эшлр кыла торган бер фидаи буласы. Сине тотып асалар, лкин син лемне кзен клеп кен карыйсы. Син мсгудсе, чнки фидаилек шрфен ирешкнсе яки, халык чен утыз еллап зинданда ятып, сакалы агаргач чыгарылып, халык тарафыннан зур ихтирам ил каршы алынасы. Син мсгудсе, ак сакалы буйлап шатлык яшьлре ага, чнки гомере идеалыа иреш юлында ткн. Кайбер вакыт зене ркайчан мгать файдасын гына уйлый торган бер доктор яки атаклы бер галим ясап, яки халыкны мдни ктреле юлында и зур урын тоткан бер адм итеп уйлыйсы. Лкин ичбер ткъдирд, ялыш кына да зене бер карагы авылга мулла булып, фидия [81] ашап гомер ите уйланмый, истикъбальд бу кн киле ичбер ихтимал тотылмый; ул ихтимал юк, бтенлй к юк.

Мен мин хыялым белн шундый идем; минем кзлрем тугры гарешк карый, минем келем земч мкаддс [82] дип, гали дип таныган идеалыма гына табына, шуа гына сд кыла иде. Лкин мин йомшак м кутсез кеше икнмен. Минем хакта теге иптшемне сзлре бар да тугры булган. Мин тормышны, хвальне зем телгн якка борырлык кутем бар дип уйласам да, вакыйгд хвальне агымына кол икнмен. Тормыш тэсир иткн д, минем фикерем ачылып, теге «мкаддс идеал» га табынырлык бер мртбг килгн. Икенче яктан дулкын чыккан, хваль алышынган, шуны белн берг мин д агымга каршы бара алмаганмын, иелгнмен. Тоткасыннан тотып, ишекне уга да, сулга да борган кебек, зем телгн якка борырга уйлаган хят кутле дулкыны ил элеп алган да, дигезг ташланган бер йомычка рвешенд уйнатып йртеп, ниаять, карагы бер авылга, томан эчен китереп ташлаган, шунда мулла ясаган. Мин хзер читек кунычы кайтарылган бер мулла: еназа укыйм, фидия алам, блеш ашыйм. Барлыгы шул: мен теге идеалдан, теге хыялдан шул кнге хлг тшкнмен. Теге вакытта моны уйлау тгел, зиенем д китерми идем. Хятта рнрс акрын бара, сизелмстн кил, мин д шулай булдым. Минем теге юлдан чыгуым, авышуым бар да табигый, бар да сббе белн булды. Ни булса булган, кителгн, бетелгн. Мин моны зем тоймый, ачык иттереп уйлый алмый идем. Бген Каиров килеп, аны нкъ шул мин уйлаган юлда, шул йолдызга таба баруын, миннн кп тбн ирдн ктрелеп, аман егылмавын кргч кен, бтен дште белн ул хыяллар уянып, анланып чыктылар. Аны армый-талмый шул идеалга омтылуын кр миа ачык крстте ки: мин хят юлында бик зур ялгышлыклар эшлгнмен яки минд кут булмаган. Ни д булса булган, мин кктн, гарештн егылып, лл кая тпк, аска, коточкыч тбнг киткнмен. Бу, блки, ят яки ялыш тоелыр. Ни булса булсын, лкин мин хзерге минутта шуны хис кылам. зен бу хл вакыйг булмаган адмнр моны табигый тгел диярлр. Блки шулайдыр, кнне шау-шулы, аек чагымда, блки, зем д башкачарак тоелыр: лкин тын, карагы тнд бу бтен дште белн каршы килеп баса да, рухны ни дип т тгъбир итеп булмый торган бер изтираб каплый, йркне тын, лкин гаять кчле бер рн баса. Хят мгелекк имерелгн, алдагы кне хзергедн д кп тбн, кп карагы булыр шикелле тоела, шул тойгы йргене яра.

Салмак кына, тигез м крен ген шыбырдап торган ягырны тылый торгач, мин бик з ген шагыйрь д, бик з ген фйлсуф та булып китм бугай. Шул изтираблар, рнлр эченд келг илами бер уй кил. Уйлыйм: ничек, дим, табигатьк хозур. Бген кн буена аяз булды. Кк йзе ки м ачык булып, кояш туры, сеп карый иде, днья рхтлнде, клде.

Бу табигатьт уртак бхет иде, лкин бу бхет озакка бармады, кичк таба бо- лыт чыкты. Дньяны яшен-грелте, ут, куркыныч карагылык каплады. Ягыр башлады, ле аман да коя. Мен тагы иртг, ченче кнг, ич булмаса, бер атнадан, бер айдан со тагы аязыр, тагы ачылыр, тагы якты, шат кн туар. Кил ачы илле, салкын ягырлы кз кннре… Аннан со каты, рхимсез кыш килеп, хят нурын сндер, дньяны карга км, салкыны белн йрклрг т. Бу вакыт адмнр, дньяга, табигатьк лгънт укып, аннарын кая куярга белмилр. Лкин бу хл мге булмый. Озакламый тагы яз кил, тагы матурлык, яктылык туып, кояш ирклп карый башлый. Тагы сулар ага, кырлар яшр, тагы сандугач сайрый. Днья тагы шатлана, мсгуд була. Шулай итеп табигатьт ямь белн тм алышынып тора; алар, дрес, бетлр, лкин мгег тгел, вакытлы гына бетлр, тагы килеп, злрен ныграк хис кылдыру чен ген бетлр. безд, адмнрне хятында, алай тгел. Безне хятыбызда «яз» кыска – ул ялтыраган яшен кебек кен килеп кич торган мхббтле яшьлек двереннн гыйбарт. Ул т д куркыныч кара тн булган усал кыш кил. Лкин ул табигатьтге кебек вакытлы тгел, ул мге, ул кабергч. Хятыбызны кояшы бер баеса, яндн чыкмый, аннан со син авыр, тмсез карагылыкта яшрг каласы. Мен бервакыт минем кннрем аяз, кгемне нкъ уртасында торып, кояш кл, сандугач сайрый, р эш келч булып, сгадтне иге-чиге булмый, шул др ки, дньяга китергн Тре сддн торасы килми иде…

Конец ознакомительного фрагмента.