Алыы ортотугар хоуун ээлиин крсбт. Хоуун биирдэ ыппыт уонна тайыыга тэрбит. Турар кн быа охсуан, кн киириитэ ээ хоууну баттаабыт. Онуоха с эр бэрдэ киирээри гыммыттарын, кырдьаастар киллэрбэтэхтэр. Онтон атахха биллэрбиттэр. с хонон баран кэлбиттэрэ, баын ууоа эрэ баара .

Бииги чугаынааы кллэрбититтэн саамай улаханнара – Мастаах Эбэ. Бу кл 9 арыылаах, уонтан тахса от арыылаах. Ким да билбэт бу кл т сыллааыта скээбитин. Саха сээнинэн, былыргы йээн быыытынан, саха, тоус икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэрин саана Дьалкылдьа диэн ааттааа . Ол бириэмээ бу Эбээ Трэчээн диэн саха хоууна олорбута . Кини омуктары кытта сэриилэспит, хаста да кырпыт. Омуктар киниттэн крээри бу кл эргийэ сатаабыттар. Ол саана бу кл нааа хойуу мастааа . Эргийэ сатаан баран, кыайан эргийбэккэ, Мастаах диэн ааттаабыттар. Бу Эбэ туунан нааа элбэх йээннэри кэпсииллэр. Ити кл иккитэ уолба буола сылдьыбыт. Ол бэлиэтэ диэн гэр сэргэлэр уонна дьиэ бааналара тураллар.

Бу хоуун Мастаах клгэ ийэтэ эмээхсини кытта олорбута . Мастаах кл араа ттгэр Сохообут диэн ортотугар мас арыылаах кл баара . Бу клгэ сахалар мустан, байан-тайан олорбуттар. Сохообут уонна Ходуа диэн кллэр икки ардыларыгар ааттаах улахан хонуу баар. Манна сахалар, окко киириэхтэрин иннинэ, ас-л тэринэн, аыыллара-сииллэрэ . Кылыстар 2 сырсан бэртэрин билсэллэр, бстр тустан кстэрин билсэллэрэ . Ол бириэмээ биирдэ хантан да кэлбиттэрэ биллибэт эдэрдээх кырдьаас тоустар баар буола тспттэр. Ол оонньууга Трэчээн суоа . Тоустары ыыран аата-сиэтэ, оонньото сатаабыттар. Онуоха эдэрэ аы ааспыт, оонньууга кыттыбыт да, охтоох саатын сгэ сылдьыбыт. Кырдьааа аанньа да ааабатах, аанньа да кэпсэппэтэх. Ураа таыгар, оун тардан баран, олороро . Ол иин сахалар, сэриилэээри кэлбит диэннэр, тнэри ытан тэрбиттэр. Оонньор лр саатын истэн, эдэр киитэ: «Тбтн тииккэ ыйаары!» – диэн баран, элэс гынан хаалбыт. Ону сахалар сырса да сорумматахтар. Н сайыныгар ол бириэмээ эмиэ мустан ааан-сиэн, оонньоон-крлээн эрдэхтэринэ, туох да хара бааан омук кэлэн, эмискэ саба тэн, кырган кэбиспиттэр. Бу сахалартан саамай бэртэрэ Мастаах Эбэ диэки Трэчэээ куоппут. Тоустар йдн крбкк хаалбыттар. Ол кии Трэчэээ кэлбит. Хоуун ийэтиниин собо сии олорбуттар. Онно ктн тспт. Уруккуттан билэр киитэ буолуо: «Хайа, дооор, туохтан куттанан, хааны-сиини алдьанна?» – диэбит Трэчээн. «Дьэ, атаыам, омуктар кэлэннэр, туох баарбытын бары кыртылар. Ону, дьэ, бараын, иэи иэс курдук иэстэс», – диэбит. Онуоха: «Оо, атаым омук хаанын крдрр кэлбит», – диэт, куйаын э тспт. «Чэ, ийэкээ, аы ттн астаа, тааы ттн таын», – диэбит уонна таырдьа ыстанан тахсан, араас охсубут. Киирэн астарын ааабыттар. Эмээхсин тахсан, дьиэтин стэ тгрйбт. Ол тгрйбтн кэннэ, уола, ктн ылан, арааын э олордон кэбиспит. Кэннинэн срэн баран, суордуу хаыыра-хаыыра, с тгл сргэстии ттэлээбит. с ттгэр ийэтин кхсн харатынан дьл ытан тааарбыт. Онуоха эмээхсин: «Оом илиитэ чгэйиин!» – диэн баран, лн тспт. Ийэтин хааныттан с тгл омурпут: «Хаан хаптаым, х уоптаым, соргу ктхтм: – диэн баран, табаарыын: «Чэ!» – диэт, Сохообут диэки ыстаммыт. Кинини ким ситиэй, ол иин ктэ-ктэ аа-дьуо барбыт. Трэчээн тоус былас чиэрчимэ маамыктаны 3 кхсгэр баанан баран срдэинэ, ууга да, хонууга да маамыкта сиргэ тиийбэтэ . Сохообукка тиийбиттэр. Ол омуктар олорор сирдэриттэн с биэрэстэ усталаах ходуа баар. Ол ходуа бттгэр улуу тумуах баара . Бу манна кэлэн, хоуун дооругар эппит: «Мин анныкы буоларбын крдххнэ, бэйэ бэйэин билинээр. Онтон мин э буоларбын крдргн эрэ, бэрт тргэнник миэхэ кэлээр».

Ол гынан баран, хаыыра-хаыыра ходуа устун омуктарга ыстаммыт. Ону сэттэтэ ытан кэбиспит. Орпуттары барытын, урааа тиийэн, кырган кэбиспит. Дооро ону крн срэн истэинэ, хааннаах батыйатын танары тайанан баран, утары крсбт: «Дьэ, атаыам, ргйбт рдээтэ, соргубут ктлннэ. Сбэбитин тыырсыах. Тоустан биир дьахтардарын, сахалартан биирдэрин ордордум. Дьэ, миэхэ хайатын аныыгын? Мин санаабын спк эттэххинэ, йэлээх сааспытыгар доордуу буолуохпут, оттон сыыа эттэххинэ, бу батыйанан дьл тм!»

Онуоха дооро, толкуйдуу барбакка, эппит: «Эйиэхэ, сылдьары дабааннааынан, тоус буоллаына хайдах буолуой?»

«Ыы, доорум барахсан! Дэлэ да кии омуктартан куотуо дуо?» – диэт, доорун кууа тспт.

Онтон Трэчээн Ньиндэ бэтэрээ ттнэн сылдьыбыт, дэлби байбыт, хаста да киирэн тоустары кыргыбыт. с кыргыытыгар, утуйа сыттаына, тоустар, соутан, кыын лрбттэрэ диэн кэпсииллэр кырдьаастар.

Ньиндэ бэтэрээ ттгэр Трэчээн Кллэрэ диэн хас да кл баар . Сохообукка ол Трэчээн лтн кэннэ биирдэ Бургумай диэн хоуун кыргыа сылдьыбыт уонна кыайбыта . Ол кэнниттэн тоустар: «Иккитэ соообут клбт, онон Сохообут диэн буоллун», – диэбиттэр.

Былыр Хаыа дуу, Кыргыдайга дуу Сдт диэн кинээс олорбут. Былыргы отчуттар саары саанааы отторун 4 атырдьах ыйын 30-с кннэрин диэки кэээллэр . Ол дьыл от кэээ сырыттахтарына, кии сототунан кээр хаара тспт. Онон кыыы буолан хаалбыта . Сдт кинээс кээспит ото тт сгэ сп буоларын кэмнээн баран, орпут стн барытын лрбт. Сылгытын дааны, ынаын дааны. Хаыыга т эмэ сылгыны рэн кээспитэ . Онтон соотох тыы тый эрэ ордон хаалбыт. Бары лбттэр. Нэилиэнньээ эмиэ эппитэ : «Т оттооххут да, оччо сн ордору. Орпуттары лр», – диэн.

Ол дьыл суолга крсбт кии, былтарыйарыгар, хаары крдьэн аааллара . Ньукуола уон хонуга ааыар диэри сыппыта ол хаар. Онон гс ыал слэриттэн илии соттубуттар.

Ол сылы сахалар Буордаах Сут диэн ааттаабыттар. Хаар рдэ хайдах эрэ буору ыспыт курдук хараара сыппыт. «Ньукуола таарабыт сыараттан ааста», – диэн ытааллара слэриттэн быстыбыт дьон. Ол н дьылыгар алыс чгэй дьыл буолбута . Оннук дьыл буола илик диэн кэпсииллэр кырдьаастар.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

1 Тэситтэттэ – илдьиттэттэ.

2 Кылыстар – сытыы, срк, бары ттнэн эрдээх дьон.

3 Чиэрчимэ маамыкта – тоустар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр иииринэн трт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, рн оорбут быалара.

Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан быаарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-туах. Долганнар, Дьэиэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.

Тэнээн кр эбэкилэр эркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369).
– ма – эбэки тылыгар даааыннары скэтэр сыыарыы (Эвенкийско-русский словарь. – М.: 1958. С. 769).

4 Саары саанааы от – былыр Бтрп таара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу таара от ыйын 12 кнгэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от лэтин сааланар бастакы нэдиэлэтэ.

Руслан Федоров. 1968 с. Блтээи педучилищеа IV кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

Бл оройуонугар с нэилиэги холбуур аатырар-сураырар Мастаах кл баар. Олохтоохтор ол кл ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. сс атын умнуллан эрэр дьинээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьаастар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс йэтин саана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, кл арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, кл тгрйэ сатаан баран, хайа да ттнэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Кии хайа да ттнэн кыайан киирбэт Киэ Дьалкылдьыма кл буоллун», – диэбиттэр.