Мы ўсё прадугледзелі і ўсё спланавалі. З вайсковай дакладнасцю. Па законах партызанскай тактыкі. Усё ўлічылі, акрамя той подласці, на якую здатныя толькі фашысты. Нікому з партызан і ў галаву не прыйшло, што яны пойдуць на такое…

Роўна ў дзевяць з-за калгаснай канюшні выйшлі двое: немец і хлопчык. Нават за паўтара кіламетра я разгледзеў, што ў Пеці забінтавана галава. Ён ішоў павольна, хістаючыся. Сціскаліся кулакі: катавалі, гады, дзіця, перадаюць нам збітага, скалечанага. А мы іх палонных пальцам не кранулі, перадаём накормленых, паголеных, пачышчаных.

Свярбелі рукі, гарэла сэрца… Але — чорт з імі! — абы Пеця быў жывы!

Інтэндант, сволач, адказыраў мне. Цывільны пакланіўся. Трохі не пабеглі, узрадаваныя. Канвойным прыйшлося стрымліваць. Сустрэцца павінны ў пэўным месцы — пасярод поля.

З-за канюшні, з садоў бліскалі зайчыкі ад нямецкіх бінокляў.

Але… што гэта?! Калі групы амаль сышліся, адзін наш канвойны, Сенька Гарун, адскочыў, замахаў рукамі, закрычаў. Яўна даваў сігнал: правакацыя! Правакацыі мы прадугледжвалі. Але якая тут правакацыя, у чым — не адразу сцямілі. Убачыў у бінокль, як нямецкі канвойны выхапіў пісталет і стрэліў у Гаруна. Той упаў. Другі наш канвойны, Ваня Ткачоў, стрэліў у немца. Абодва ўпалі адначасова. Інтэндант і камерсант што ёсць сілы кінуліся бегчы да сваіх, махаючы рукамі… Гэта іх загубіла: не ваенныя, не мелі вопыту. Кулямётчык наш не стаў чакаць каманды. Ударыў адразу доўгай чаргой.

Той, каго мы лічылі Пецем, кінуўся ўбок і бег па фронту, не набліжаючыся ні да нас, ні да немцаў. І як бег! Ляцеў! Тады толькі я зразумеў, што замест Пеці нам хацелі перадаць кагосьці другога. Забінтавалі, каб не адразу пазналі.

Я папярэдзіў сваіх:

«Па хлапчуку не страляць! Біць па канюшні!

Па садах!»

Канвойныя жывыя. Іх і наш. Заляглі, перастрэльваюцца. З дрэва, на якім я сядзеў, відно было, як Ваня адпаўзаў па разоры.

За лесам ударыў нямецкі мінамёт. Пачаўся бой, у якім фашысты спадзяваліся знішчыць атрад. Але самі трапілі ў пастку. Зводны паліцэйскі батальён, пастаўлены, каб перагарадзіць нам дарогу ў вялікі лес, быў разгромлены ўшчэнт. Эсэсаўская механізаваная зондэркаманда, вырываючыся з акружэння, пакінула аўтамашыны і мінамёты. Але і нашы страты ў тым баі былі немалыя. Загінуў Вася Шугановіч, мой камісар, мой друг. Не ўратавалі Пецю. Палонныя расказвалі: яго расстралялі ў тую ж раніцу на турэмным двары. Такі страшны быў для іх той хлопчык, што фашысты баяліся памяняць яго на двух сваіх. Яны нават баяліся вывезці яго за горад, бліжэй да партызан. Нам хацелі перадаць беспрытульніка, які сядзеў у турме за кражу.

Марыну прывезлі на пахаванне партызан. Сярод тых, хто ляжаў у трунах, не было яе сына. Але мы хавалі і яго.

Труны стаялі пад соснамі побач з толькі што выкапанай брацкай магілай. Вакол сядзелі стомленыя партызаны: раненых павезлі ў лагер.

Партызаны падхапіліся, як па камандзе, калі маці падышла. Пастарэлая, ссутуленая, у чорнай хустцы — помню, бачу яе і цяпер — Марына падоўгу стаяла каля кожнай труны, узіраючыся ў твары забітых. Не, яна не плакала. Зрэдку варушыліся засмяглыя вусны. Што яна казала? Чытала малітву? Ці слала праклёны забойцам? Я баяўся: ці не памутнеў ад гора яе розум?

Дайшла да апошняй труны. Пастаяла гэтак жа. Павярнулася, каб ісці далей — куды? — і ўбачыла мяне. Я не мог вымавіць слова — душылі слёзы. Схіліў перад ёй галаву, гатовы пачуць крык мацярынскага болю, папрокі. Яна магла спытаць: чаму я не ўпільнаваў яе сыноў? Магла ўдарыцца аб зямлю з крыкам: «Дзе мае дзеці? Вярніце маіх сыноў!»

Як малому, Марына паклала мне руку на галаву, правяла шурпатай даланёй па шчацэ.

«У цябе гарачка».

Я быў ранены ў руку, прайшла ноч пасля бою, мяне паліла. Нехта з партызан, з мужчын, усхліпнуў. Побач. Нехта з жанчын загаласіў.

Яна сказала:

«Пеця прасіў… „перадай, кажа, Івану Васільевічу… няхай мяне прымуць у камсамол. Я ж не такі, як яны думаюць. Я, кажа, мамачка, ведаеш які! Я ім слова не сказаў! І не скажу!“ А сам… жывога месца на ім не было», — і тут яна зарыдала. Не загаласіла па-жаночаму. А зарыдала надрыўна, глуха, як плачуць ад вельмі вялікага гора.

Ніхто нічога не спытаў, калі нампаліт запрасіў слухачоў задаваць дакладчыку пытанні.

Іван Васільевіч трохі збянтэжана сказаў, што ніякага дакладу ён не рабіў. Яны зразумелі яго, гэтыя хлопцы ў флоцкім адзенні, зразумелі, напэўна, лепш, чым іх капітан. Яны проста глядзелі на яго з большай цікавасцю і з большай павагай, чым упачатку. Антанюк быў удзячны ім за гэта. І за тое, што яны не запляскалі, калі ён вось так нечакана, на мацярынскім горы, скончыў свой расказ.

Адзін Васіль у тую хвіліну не глядзеў на бацьку. Панурыўшыся, разглядваў свае рукі, нібы адкрыў на іх нешта незвычайнае. Але на твары яго больш не блукала іранічная ўхмылка. Цяпер увогуле на ім нічога не адбівалася — ніякіх эмоцый.

Апладзіравалі горача пасля таго, як капітан ад іх імя падзякаваў за — ён не адразу знайшоў вызначэнне — «за змястоўную гутарку». Васіль не апладзіраваў. Не дэманстратыўна, безумоўна. І не з-за сціпласці. Проста думкі яго былі недзе далёка. Дзе? Пра што ён думаў?

Яму дазволілі правесці бацьку ў сяло.

Іван Васільевіч баяўся, што сын скажа што-небудзь такое, што можа сапсаваць яго добрае ўражанне ад сустрэчы, добры настрой ад усяго таго, што ўбачыў тут за два дні.

Васіль спытаў у «газіку» пры шоферы:

— А цяпер ты ведаеш пра гэтых людзей? Трымаеш з імі сувязь? Як яны жывуць?

— Пра ўсіх? Брыгада — гэта сотні чалавек… Прайшло столькі часу. Але з многімі сувязь ёсць. З некаторымі бачуся амаль штодня. З Будыкам, напрыклад. Да Марыны заязджаю зрэдку. Памагаю. Чым магу.