Можа таму я адразу зразумеў, што здарылася няшчасце, — у той жа міг, як толькі ўбачыў Каткова ў сваім лагеры. Ён зусім не па-вайсковаму саскочыў з сядла — споўз неяк па-старэчаму. Я вылез з зямлянкі-майстэрні, дзе хлопцы рабілі міны.

Каткоў баяўся падняць вочы.

«Калі?»

«Пазаўчора».

Варухнулася надзея.

«Ранены?»

«Не. Наскочылі на засаду каля Рудні. Скасілі ўсіх траіх. Двое там і засталіся, паліцаі пахавалі. Паўла конь вынес. У гарачцы; трымаўся, відаць, яшчэ нейкі час. Знайшлі яго ў лесе, за кіламетр ад месца засады. Дзве кулі ў грудзі. Тры — у спіну. Стралялі ўслед…»

Ужо ў дарозе, калі запараныя коні сцішылі бег і з натугай выцягвалі ногі з размоклай раллі, я, параўняўшыся, спытаў у яго:

«Чаму не паведаміў адразу?»

«Табе было б лягчэй?»

Не, мне не было б лягчэй. Не было б! І ты, Каткоў, не ведаеш, як мне цяжка было тады. І цяпер.

Гэта рана, якая не гоіцца. Ты не ведаў, чаму Павел перайшоў да цябе. Ці можа ведаў? Усё роўна. Нішто не перашкаджала табе зрабіць так, каб я сам пахаваў брата.

Я павінен быў глянуць апошні раз у яго твар перад тым, як навекі засыпаць зямлёй. Я такі не спытаў у цябе, Каткоў, дагэтуль не спытаў: ці зрабіў ты хоць труну? Я баюся, што ты адкажаш: не, не зрабіў, не да гэтага, маўляў, было. Ты заўсёды заставаўся вайскоўцам, неблагім камандзірам, але не заўсёды — чалавекам і другам. Ці можа ў нас зусім рознае разуменне гэтых паняццяў?

Што застыла на Паўлавым твары? Боль, роспач? Пэўна ведаю адно: не страх, не паніка. Была ў мяне пасля малюсенькая кропелька суцяшэння: брат не сам палез пад кулі; засада нечаканая, смерць выпадковая. Павел хацеў жыць, хацеў змагацца. Ніхто на вайне не ведаў, калі і дзе стрэне сваю кулю. Мае хлопцы гэтак жа наляталі на засады. Павел мог гэтак жа загінуць у маім атрадзе. У разведцы ці ў баі падчас блакады. Колькі загінула! Я не аберагаў брата. Нікога не аберагаў акрамя… Але, акрамя хіба дзяцей. Я сам амаль штодня ішоў на смерць. І вёў на смерць партызан. Вайны не бывае без ахвяр. Аднак у маім атрадзе людзі гінулі радзей, чым у таго ж Каткова. Страты мы неслі меншыя, хоць баявых спраў рабілі больш. Выходзіць, усё-такі нейкім чынам мы бераглі людзей. Я, Шугановіч, Будыка… Здаецца, я раблюся падобным да тых мемуарыстаў, якія імкнуцца давесці, што былі самыя разумныя, прадбачлівыя, непагрэшныя; я пачынаю даказваць гэта самому сабе, у душным вагоне, пад стук колаў і бестурботны храп суседзяў. Не, я нічога не даказваю ні сабе, ні каму іншаму. Дваццаць два гады я караў сябе за смерць брата. Не хачу больш караць. Не трэба. Веру: Павел, адзіны хто мае права судзіць мяне… цябе, Надзя, каму я дазволіў бы зрабіць гэта, — цяпер, каб лёс адпусціў яму столькі часу пажыць, паназіраць, зразумеў бы нас і… дараваў бы. Хоць навошта нам дараванне? Не хачу адчуваць сябе вінаватым! Ні перад кім! Нават перад Паўлам. Завошта?

Табе, безумоўна, адразу сказалі пра маё гора — чаму і куды паехаў я з Катковым. За дзень, які я праседзеў каля магілы брата, ты нямала перажыла. Калі я ўвайшоў у зямлянку, маленькая Віта — добра помніцца — надрыўна крычала. Ты трымала яе на руках. Памкнулася да мяне.

«Іван!..»

Не ведаю, што ты хацела сказаць, але я перапыніў:

«Не трэба!»

Ты спалохана адступіла ў куток, гушкала малую, шэптам прасіла:

«Цішэй, маленечкая мая, цішэй. Зараз, зараз…»

Што зараз? Што ты абяцала ёй? Нібы дзіця магло зразумець і супакоіцца.

Не помню, колькі прасядзеў я на калодзе, напэўна, доўга. Увесь час крычала дзіця. Яго крык, тваё мацярынскае гушканне не раздражнялі — наадварот, здаецца, супакойвалі, як напамінак пра жыццё і пра нашу мэту: змагацца за яго, за жыццё.

Чаму я нічога не сказаў тады табе, два тыдні назад, калі Будыка адкрыў мне вочы — з-за чаго Павел пайшоў з атрада? Чаго я спалохаўся? Можа збаяўся, што, даведаўшыся, што цябе кахае другі, маладзейшы, намнога маладзейшы, ты пачнеш думаць пра яго і я адступлю ў тваім сэрцы ў цень? У каханні, у рэўнасці мы заўсёды застаёмся гарачымі юнакамі, трапяткімі і неразумнымі.

Цяпер гэта было жорстка — для абоіх нас жорстка — і можа нават абразліва для Паўлавай памяці. Ва ўсякім разе недарэчна. І непатрэбна.

«Ты ведала, што Павел любіў цябе?»

Захлынулася, быццам гарачага паветра хапіла.

«Я здагадвалася… у тэхнікуме…

І… пайшла за… таго. Эх вы!.. Племя!»

Сцялася, як ад удару. Прытуліла дзіця. Потым падняла кофтачку і дала малой грудзі. Віта змоўкла. Усё натуральна. Але ў самы першы момант мяне чамусьці абурыла, што ты, калі такое гора, вось так проста агаліла перада мной грудзі. Я трохі не абразіў цябе. І было сорамна глядзець на цябе, на твае грудзі. Я апусціў вочы, панурыўся.

«Не карай мяне, Іван… Павел не сказаў ні слова. Мы паехалі ў розныя школы».

Не пакорлівая просьба, а бадай-што папрок:

«Не карай мяне, бо я пакарана ўжо жыццём, людзьмі, богам».

Аднак тады гэта мяне мала кранула. Зноў заплакала Віта — усё-такі малака не было. Але дзіцячае кугаканне больш не супакойвала, бадай-што раздражняла нават. Я сказаў тое, дзеля чаго прыйшоў:

«Заўтра вас завязуць на Украіну, за Дабранку… Там ён не знойдзе вас, — і — як выяўленне сваёй слабасці — апраўдальна: — Інакш я не магу. Зразумей…»

Прыняла ты прысуд гэты пакорліва. Уздыхнула толькі. Доўга маўчала. А потым папрасіла. Не за сябе, не за дзіця — дзіўна і незразумела! — за яго, былога мужа, начальніка паліцыі.

«Іван. Я напішу пісьмо… Перадай яму, — імя не называла. — І ад сябе напішы. Прашу цябе. Няхай ён з’едзе куды, калі не можа прыйсці да вас. Дзеля дачкі сваёй. За яе прашу. Няхай рамантуе дарогі, пілуе дровы… Што яму трэба? Быў жа, здаецца, чалавек як чалавек…»

Для мяне гэта не было навіной. Ты ўжо аднойчы прасіла напісаць яму, папярэдзіць, параіць… Пакуль не позна. І я, здаецца, абяцаў. Але ў той момант усё маё нутро апаліла такая твая просьба.