Нічога не спытала пра Паўла — як ён загінуў? У хвіліну расставання не знайшла слова суцяшэння мне. Нічога не просіш для сябе. А пра каго паклапацілася! Ты ўжо ведала мяне: бачыла ў радасці і ў гневе. Глянуў — і ты зноў сцялася, быццам я замахнуўся чымсьці смяртэльна цяжкім. Збялела.

Я кінуў тое цяжкае, пра што дагэтуль не гаварыў табе:

«Ён асабіста расстрэльваў яўрэйскіх дзяцей».

Як ты закрычала! Але тут жа задушыла свой крык, быццам вырвала яго з грудзей. Зразумела: гэта прысуд! І ён запісаны ў нашых сэрцах. І ніякай амністыі не будзе, ніхто яе не вымаліць. Можа ў цябе самлелі рукі і ты баялася, што ўпусціш дзіця. Можа спалохалася чаго яшчэ больш страшнага — не ведаю. Але ты паклала малую на нары. І — дзіўна! — яна змоўкла. (Якія дробязі запомніліся!) Ты ступіла да мяне, папрасіла вачамі: падтрымай мяне. Ды твая першая просьба зрабіла мяне жорсткім і бязлітасным.

«А хто падтрымае мяне?!» — трохі не крыкнуў у лютасці. Але не крыкнуў. Проста не глядзеў на цябе, у прыгожыя вочы, затуманеныя болем. Глядзеў у падлогу, на чыста вымытыя дошкі. (У вашай зямлянцы хлопцы зрабілі падлогу. Цябе любілі).

Ты адступіла назад у свой куток і адтуль папрасіла:

«Не адсылай мяне, Іван! У мяне нікога няма, акрамя…»

«Не!» — амаль крыкнуў я і падняўся з калодкі.

Ты ўчапілася ў рукаў, затрымала.

«Прашу цябе яшчэ аб адным, Ваня, родны мой… Але абяцай… абяцай… Ты не зробіш гэта сам. Сваімі рукамі. Не рабі гэтага. Прашу».

Не адразу дайшло, аб чым ты прасіла. Дайшло — адразу зразумеў, што тварылася ў тваёй кволай і мужнай душы: ты сама даўно асудзіла яго, але ўсё яшчэ не траціла надзеі неяк уратаваць. І вось мусіла падпісаць канчатковы прысуд. Цяпер аддавала ўсю цеплыню мне. Аднаму.

Лёд майго гора, роспачы пачаў таяць. Але я баяўся тваёй цеплыні, я адгароджваўся ад яе жорсткасцю. Трымаўся ўжо за клямку, нахіліў галаву, каб пралезці ў нізкія дзверы, калі ты сказала:

«Бывай, Іван… Развітаемся. Дзякуй табе за ўсё. Я мела кропельку шчасця».

Першы парыў — вярнуцца, абняць… Але тады я, напэўна, не адаслаў бы цябе. А я не мог не зрабіць гэтага: вельмі свежая была рана ад смерці Паўла. Я выйшаў, асцярожна, ціха зачыніўшы за сабой дзверы зямлянкі. Пачуў, як зноў закрычала дзіця.

Ціхаходны цягнік спыняўся каля кожнага, здавалася, слупа. Каля кожнай вёскі — напэўна. Састаў цягнуў паравоз. Яшчэ паравоз. Стары безадказны служака, якога шмат дзе ўжо выціснулі маладыя прыгажуны цеплавозы і электравозы.

Паравоз выкідваў цяжкія пасмы дыму. Яны аблытвалі дрот, слупы. Але святло з вагонных вокнаў рвала іх, гэтыя пасмы. Тады, як бы ад злосці, дым сцёбаў па вокнах. Зрэдку сыпаліся іскры. Яны ляцелі ўгору і згасалі ў каламуці ночы. Узняўся вецер, ці што?

Але калі поезд спыніўся на станцыі, дзе гарэлі ліхтары, Іван Васільевіч убачыў, як ціха і роўна падаюць рэдкія сняжынкі. Ён прачытаў знаёмую назву. Вельмі знаёмую. Праўда, прыязджаючы на магілу брата, ён сыходзіў не на гэтай станцыі. На гэтай не быў, бадай, з вайны — праязджаў міма. Але адгэтуль бліжэй да таго месца, дзе знаходзіўся тады лагер атрада. Калі пайсці, то гадзін за пяць можна дабрацца. Ён не збіўся б з дарогі і ўночы, снегу тут яшчэ мала, поле яшчэ чорнае, дарогі натораныя.

Захацелася сысці. Гэтак жа нечакана, як у Гомелі. Падумаў, што дзіўныя ў яго парывы ў апошні час. Самому сабе іх цяжка вытлумачыць. Што здарылася? Ніколі, здаецца, за дваццаць гадоў вобразы людзей, што былі тады побач, мясціны і падзеі не стаялі вось так ярка ў вачах, не бунтавалі душу, не роілі думкі. Дзіўна. З Надзяй ён толькі што гаварыў так, быццам яна стаяла там, па той бок акна. Бачыў яе вочы, чуў голас, чуў, як крычыць Віта. Віта…

Аднаго не мог уявіць, убачыць — Віталію такой, якая яна цяпер. Падумаў: а навошта яна спатрэбілася яму? І на нейкі міг здалася недарэчнай сама паездка. Так, быў час, калі ён цікавіўся Віціным лёсам гэтак жа, бадай, як і лёсам родных дзяцей. Але вось ужо сем год мала што ведае пра яе. Дзяўчына стала далёкая і чужая.

Надзя пісала, па сутнасці, адзін раз у год: кароткую паштоўку, віншаванне са святам — з Першамаем. Чамусьці акуратна — толькі з Першамаем. Разы два, праўда, прыслала навагоднія віншаванні, але ў адказ на яго. Аднойчы толькі напісала не да свята: паведаміла, што Віта паступіла ў інстытут. Пра тое, што скончыла вучобу, не пісала. Дзе Віта цяпер? Як ставіцца да яго? Забылася? Ці ўсё яшчэ ненавідзіць?

Усё-такі тады, сем год назад, яго закранула, пакрыўдзіла, калі Надзя сказала ў машыне:

«Не магу больш, Іван. Не трэба больш. Віта ведае. З якой знявагай яна гаварыла са мной! Дачка ўзненавідзіць мяне. І цябе…»

Вось гэта і закранула, што яна, дзяўчо, якую ён выняньчыў у лагерных зямлянках, можа ўзненавідзець. Астатняе нішто асабліва не кранула. Што ж, не трэба — дык не трэба. Так яшчэ лепей: нідзе і ні ў чым ён не будзе раздвойвацца. Не той узрост, каб хавацца і маніць блізкаму чалавеку — Вользе.

Іван Васільевіч падумаў пра чамадан, што паехаў у Мінск. Што чыгуначнікі робяць з такімі рэчамі? Калі адчыняць — напэўна, знойдуць там нейкі дакумент, канверт з яго прозвішчам і адрасам. Прыгадваў, што там ёсць, у чамадане. Пісьмо Васіля Ладзе, але яно, здаецца, без адрасу. Ёсць кнігі… Калі пазвоняць дадому, жонка і Лада спалохаюцца, узнімуць трывогу. Што ён скажа ім? Адстаў у Гомелі? Але з Гомеля лёгка пазваніць.

З’явілася думка: а можа вярнуцца? Бліснула, як кароткая ўспышка сумлення. Але была нейкая іншая, не асэнсаваная сіла, якая цягнула, вяла… Не ўпершыню ў жыцці аддаваўся ён гэтай сіле, гэтай душэўнай хвалі. Здаралася, што яна выносіла не туды ці не ў час. Але ні разу не вынесла ў адкрытае мора — на згубу.