оырлжаа баран жігітті тсін срауа лгірмегеніне кініп, бдіуаит, Есіркеген кетісімен-а кп кешікпей, алы тал ішіндегі байлаулы атына міне сала аражар шаталындаы Аыбайа жнелді. Аыбай сол кні алды-артын барлауа трт адам жібергендіктен, айсысыны оырлжамен хабардар екенін ажырата алмай, амалсыз аражардан жедел ктеріліп, кн бата Байтабынны жасаына келіп осылды.

Ат лаында ойнаан елу жігіт та сыз беріп келе жатанда тбектегі аа слтанны жылысына тиді. Аылаын аызан Аыбай мен Серкесанын секірткен Байтабына кім шыдасын, ос батыр алашы айасанда-а сойылды оды-солды сілтеп, арсы шапан оырлжаны жз нкеріні он шатысын бірден тсіріп кетті. Сйткенше шбатыла артындаы елу жігіт те жетті. Тек суыр ініне аяын сып алып, астындаы аты асап Ожар ана кейін алды. Кенесарыны рыса бден шыныан жігіттеріне жеме-жемге келгенде аа слтандарды нкерлері шыдап крген емес. Бл жолы да солай болды. Бетпе-бет кеп арсы шапанда Аыбайды мысы жеді, Асылкерейді бірнеше айратты нкерлері сойыла жыылды. «» дегенше болан жо бірнеше ат ойнап шыа берді. Слтан нкерлеріні алыспай жатып-а берекесі кетті. Кп кешікпей олар тым-тыраай аша жнелді.

з жасатарынан тек он шаты сарбаз ана жараланан Аыбай мен Байтабын тбектегі кк аланы тайлы-таяын алдырмай айдап елдеріне бет алды. Жасынан аа слтан Жамантайа шпенді Аыбай б жолы араралыны шаба алмайтынын біліп, амалсыздан Байтабын жасаымен бірге кейін айтты.

Бар малынан айырылан оырлжа жаман иналды. Оашада ат жалын шып жылап та алды. Малсыз аа слтан боп за отыра ала ма, сіресе осы ауіп жрегін удай ашытты. Тек айаста бдіуаит тлегітті сойыла жыылып айтыс боланын естіп, кілі орныты.

ІV

Амола, Атау, Ортау бекіністерін аланнан бері Кенесарыны кілі ктерікі трізді еді. Оны стіне асыы алшысынан тсіп, Аыбай мен Байтабын батырлар ас жауы оырлжаны е соы ш мы жылысын айдап келді. Ескі кек айтандай. Ал батыр арындасы Бопай Сырымбет саласындаы Улиханны жесірі Айанымны ке сарай алты ааш йіні клін ккке шырып оймасындаы басулы кигіз, иленген терісіне дейін алдырмай барын сыпырып кеп, ата кекті бір айтарды. Енді Кенесары кілденбегенде кім кілденбек? дай абырой беріп Амола, Атау бекіністері де тез алынды. Осы жеістерді арасы ой, енді араткел, араралы, Ккшетау, Баянауыл кіріктеріні кей ауылдары бірден Кенесары жаына шыа бастааны. рине, осыдан. Кенесарыны сіресе уантан Кіші жзден келген хабар. Жаында екі айдай уаыт жріп Елек, Ембі, Ырыз, Жем бойын аралап Таймас айтан. рыс десе жаны кіретін Кіші жзді Жоламан батыры бастаан Тама, Табын, Шмекей, Шекті, Тртара руларыны кп ауылдарымен Иман, Жуке батырлар соынан ерткен Торай зеніні жаасын жайлаан алы ыпшаты Кенесары ктерілісіне осыламыз деп дайын отыранын айтып келген. Жне Орта жз бен Кіші жзді біріктіріп а патшаа арсы шыу шін, Кенесарыны бері арай, Торай зеніні бойына кшіп келуін тінгендерін де жеткізген. «Егер оан хандыына арсы Сыр бойында жеке алысып жрген Нрмхамедті Жан-ожасы басаран Кіші жзді бір ауым арашысын, Атырауды кнгей апталындаы Адайды, лі де Шеген биді арамаынан шыа алмай келе жатан Арынды з жаыма тарта алсам, бар азаты басын осаным емей немене», — деп ойлайтын Кенесары… Таймас жасы хабар келгелі бл ойынан зі де міттене бастаан. Сол себепті ол соы кезде тас абаы ашылып, дниеге сл клімсірей арауды шыаран. Тек соынан ерген руларды кейде оныса, жайлауа, мал рісіне таласан бірен-саран реніш-жанжалдары ана кіл кйін аздап бзатын. Біра б да заа бармайтын. ысасын айтанда, азіргі жадайда Кенесары жабыардай ештее жо секілді еді. йткенмен олай болмай шыты. Ел басы бір лкен ауіп-атерге тірелгендей, соы кезде Кенесары тнере тсті. Оны блай згеру себебін хатшысы жне аылгй серігіні бірі Жсіп-Иосиф Гербурт анша ойласа да таба алмады. «лде жаында ткен Наурызбайды тойында бір сыр жатыр ма?» деп ойлады ол. Осыдан бір жеті брын, Байтабын оырлжаны шабуа жріп кеткен шата Наурызбай мен Абкенні осылу тойы болан. Тойды Кенесарыны зі басаран. Аын айтысында да, балуан кресінде де адал трелік істеп, жртты кілін зіне бір аударып тастаан. Сйткен жаасы жайлау, тсі ыстау Кенесары крт згерді. Трені кіл райыны быланы трінен сезіліп тр… йткені слтан бірдемеге ренжісе, апаланса, не шешім таба алмай иналса, еш адаммен сйлеспей абаын арс жауып сыр шашпай ара судай тна алады, не болмаса ауіп-атер басына тнген орынышпен ойнай бастайды. Мндайда ол ажал-сыннан тек з басын ана емес, соынан ерген арашысын да, асындаы батырларын да, аайын-туысанын да сатап алмайды, ешайсысын аямайды. Бл Кенесарыны жрек толыныны обалжуыны, жанына батан ауыр сырды шешуін таба алмай иналуыны е аны белгісі. Кенесарыда мндай жадайда мймкелеу, біреуді кіліне арау деген болмайды, тік кетеді. Ол бгін де осы детіне кшті.

Кн батып бара жатан кез еді. Малды у-шуымен ауыл сті кндегісіндей азан-азан. Ауыл сыртында тартан урай кйі, белестен аса крсіне салан жылышы ні, батып бара жатан алтын кнге жотау айтандай біртрлі млы, асіретті еді.

Жапар, Тайшы, Ахмет, Омар, Оспан, убкір, Сызды, Жкей атты сегіз лыны бірі бес жасар Сыздыты ертіп Кенесары а ордасынан шыты. стінде тйе жн жеіл шекпен, кішкентай кездікті былары ыналы белінде кміс белбеу. Сызды трымтайдай шапша, Кенесарыны аузынан тскендей а сары бала. кесі бны зге лдарынан жасы креді. Тентек, кішкентайынан жау жрек, пыша, таяа йір-а.

Есік алдында анандай жерде тран Жсіпті крді де:

— Жсеке, жрііз, ауыл сыртына шыып азыра серуендеп айтайы, — деді Кенесары ой мініп ойнаысы келіп тран Сыздыты білегінен стап жібермей.

— Мал.

Жауа аттананда болмаса, Батырмрат ауыл арасында Кенесарыны кзетпейтін, мндайда слтанды баылаушы, кзетуші аралек. Ол ауыл сыртына арай кетіп бара жатан ана шеуді крді де, н-тнсіз содарынан ерді.

Кенесарыны баласыны білегінен стап жібермей келе жатанын ааран Жсіп арт жатарындаы бас жендетті кріп кенет абыржи алды, жрегі аттай тулай жнелді. «Япырмай, мына жас баланы бір жазыы болмаса нетті?.. аралек бостан-бос ермесе керек еді…»

Бл шеуі ара шадай майлы топыраты сайды жаасындаы бір адырды стіне кеп тотады. Кенесары кейінірек алан аралекті олын блап шаырып алды да беліндегі кміс кездігін суырып:

— шын жоары аратып мынаны ана жерге км, — деді.

л айтанындай етіп алмас кездікті шын ана ылитып тегіс топыраа кмді.

Кенесары енді баласына брылып:

— Батыр болы келе ме, Сызды? — деді.

Баланы жзі жайнап кетті.

— Наурызбай ккемнен де асан батыр болам.

— Онда жгіріп келіп, мына ткір кездікті стіне кеудеді тсей ла! Егер орыпаса батыр боласы.

Бала кзінде сл сескенгендік бір сезім жар етті де, заматта сне алды.

— Кеудеме кіріп кетпей ме кездік?

— Батыр болар адам кеудеме кездік кіреді деп ора ма?

Сызды теріс брылды да жгіріп келетін жерге арай жре берді. Жсіп терлеп кетті. «Япырмай, мндай да тас жрек ке болады екен-ау! Бес жасар баланы батырлыын жалааш кездікке латып сынай ма екен кісі? Жазым болса айтеді?… Жо, баланы кілі дауаламас!»

Сыздыты жрісі сылбыр, лі жерден басын бір ктерместен кетіп барады. Кенесары кенет тез имылдап кездікті суырып алды да, орнын кездік трандай томпайта ойды. Жсіп енді ана «ф» деп демін алды. «Бсе, неше бгін тас бауыр болса да ке деген крер кзге з баласын пышаа жыар ма! Енді тсінікті. йтсе де балаа бл лкен сын екен. кені атігез мінезін біледі, расымен жрегі дауалап кездікке лар ма екен? ламаса, рине, Кенесарыа бл баланы еш адірі алмайды. Ондай баланы ол балам деп санамауы ммкін. Слтан тымы асыр тектес деп жрт неге айтатынын енді тым. Блар атарларында тек кштілерін ана сатайды екен…»

— Жетеді, Сызды, — деді дауыстап Кенесары. — Кне жгір!

Бала дереу брылды да, жгіре жнелді. Тотар емес, жайшылыта серіктерімен жарысандай аып келеді. Жсіп байап тр, тек таяй беріп, кездік шаншылан томпиан жерді млшерлеп араан кезде ана кзінде сескенгендік бір сезім пайда болып сл жмылып кетті де зіні осы бір болмашы оратыына ызаланандай, екі кзі айтадан шотай жайнап ала арай атыла тсті. Сол жгірген бетінен тотамастан томпайан жерді стіне длме-дл жетіп ккірегін тсей лады. лааны аз боландай бір-екі рет аунап-аунап жіберді де трегелді. Кенесары баласыны ерлігіне риза боланын жасыра алмай, жанына барды. Біра сйген жо, тек зын саусатарымен мадайынан бір-екі мрте сипап: