— А патшаа, — деді Жсіп Кенесарыны сзіне жауап беріп, — брібір айтандарыды істете алмайсыдар.

— Неге?

— азіргі Россия бдан жз жыл брыны Россия емес. азір ол аза жеріне бден бауыр басып алан. аруы да, скері де кп. аза халы анша ер жрек халы боланменен, Россия патшалыына араанда аждаа алдындаы кжек трізді, алай жтам, ашан жтам десе де олынан келеді. Сені ереуіліе арсы айына бес жз солдат шыарып, он жыл кресу де, лде бір жолы он мы скер шыарып бір айда рту да — оан брібір. Сендер кгендеулі ойсыдар, ай уаытта сойып жегісі келсе а патшаны еркі. Дл бгін Россия патшасы сені ктерілісіе шын мн беріп отыран жо, тентек бала рі ойнайды, бері ойнайды, сосын ояды деп ойлайды. Сені ол шын ауіпті жау санамайды. Сондытан хаттарыа да жауап бермейді. Брібір тбі жеетініне оны кзі аны жетеді.

— зім де солай ойлаймын…

— Онда неге рыс ашты?

Кенесарыны кзі кенет жар етті.

— Сонда сен маан бауыздаалы тран ой трізді н-тнсіз ле ой дейсі бе? Жо, мен олай ле алмаймын. Жолбарыс ой емес. Е болмаса жауына шауып ажал табады. Егер мен Айшуа, дайменді, Жантре, Ули балалары секілді н-тнсіз Россия патшасына мойын сынсам, ерте рім-бтаым не дейді? Мені де сатылан кп слтанны бірі еді демей ме? — Кенесары кенет шаршап кеткендей кзін жмды, — азір жеіліп ажал табуа бармын, біра рпатарым алдында атымды адал сатаым келеді.

Жсіп мырс-мырс клді.

— ш жзді басын осып азаымды жеке мемлекет етемін деген арманыыз шін рпатарыыз алыс айтады деп сенесіз бе?

— Сенемін. Сол шін жан беруге бармын. лде мені мным ате ме?.. Мені ерлігіме рпатарым арыс айтады деп ойлайсы ба?

Жсіп тіке жауап айырмай аырын крсінді.

— Меніше Абылай ханны тсін Бар жырау дрыс жорыан трізді.

— Жо, — деді Кенесары кенет тнере тсіп, — Абылай атам ш жзді басын осып, азаты еркіндігін сатап, жеке ел етемін деген хан. Оны тсіне де осы халы трысынан арау керек.

— И, сонда?

— Абылай ханны алдынан ашан арыстан — ол баласы асым трені кезіндегі халы. Оны ішінен шыан жолбарыс — ол мынау мені кезімдегі батыр жрт. Бл жртты жолбарыстай жректі екені бріізге де аян… Бдан кейін, лгі Сызды тентегімні ер жетіп, жауымен алысан кезінде де аза халы елдігін де, ерлігін де жоалта оймайды… Ккжал асырдай жауына талай шабады. Біра, асыр арыстан да, жолбарыс та емес, анша ккжал болса да ауыл-айматан зай алмайды… Одан кейінгі елім «сабасына арай піспегі, саалына арай іскегі» дегендей заманыны ыпалына арай тлкі болмаса амалы бар ма? Ал ол тлкі улыты елімнен кейінгі рпа баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке трізді ккір-шкірге айналады. Ол ол ма, Абылай ханны осы бесінші рпаы кезіндегі осы рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке секілді жрт, ерте осы мені ісіме арсы шабады. Сондытан азір халымны уатанбай тран жолбарыстай ажырлы кезінде армансыз имылдап алуым керек!

Кенесарыны кзі анталап, а сары жзі креітіп кетті. Жсіп баяу жауап айырды.

— Бар жырау Абылай рпаыны бесінші буыны уатанып кетеді десе, ол бір срі. Хан рпаы десек те, ол болжау бір тыма ана жатады… Ал бкіл азаты сондай болып кетеді деуге андай себебііз бар? Егер себебііз жо болса…

Кенесары зіне арсы келген ашын сзіне ашулана алды.

Ал ашу стінде Кенесарыа ан тгу оай шаруа екенін Жсіп жасы біледі. йтсе де Кенесарымен біраздан бері талай тар жол, тайа кешуді басынан бірге ткізген нсілі ер жректі жігіт таа саса оймады. Сабырмен сйлеп:

— «Боланда ашу пыша, аыл тая. Сол тая кеми берер жонан сайын», батыр ашуды аыла жегізііз! Мен ттас бір халы уатанып, ер жректігі жойылып, илеген терідей болбырап кетеді дегенге сенбеймін… Тікенек шыан жерге тікенек шыады, гл скен жерге гл седі.

— Ал гл жайылымын арам шп басып кетер болса не істеу керек?

— Онда… отау керек.

— Дрыс айтасы. зіме ермеген ауылдарды шапанымда мен де сол арам шптерді отап жрмін деген ойдамын. Біра з саусаыды зі тегіс кесе аласы ба? Оны да бір жауабы бар емес пе?

— рине.

Кенесары крсінді.

— Ал жауаптан орыса, жеріді арам шп басып кетеді.

— йтседе, — деді Жсіп. — Алмас наркескенді анша блшектесе де р блшегі сол алмас алпында алады. Батыр елден батыр ер туады. Біра гіме онда емес, басада. Кп орытады, тере батырады. Сол кпті орытатынын алдын ала болжаан арт Асан айы да тсінген. ол бастаан аылды, батыр Кенесарыны алай пайтынына та алам. Россия империясы азір ытай, оан, Хиуа, Бардан анарлым кшті. Жне аза жеріні дені олында. Тбі, рі кетсе бір елу жылда бкіл Сарыара, Сыр бойы, Маыстау, стірт, Жетісуды брін бауырына басатыны сзсіз. Сонда не дейсі? Кім кшті болса, жрт соны сзін сйлейді. Ал кшті кім? А патша! Ол зіне арсы сойыл ктерген Кенесарыны матай ала ма? рине, матамайды, жамандайды. Патша жамандаан адамды Абылай рпаыны бесінші буыны да жамандауа мжбр болады. йткені кімні олында кш болса, згені соны сзін сйлеуі мір заы, оам заы. Тек бл асіреттен тылуды бір-а жолы бар. Ол жол — уа халыты анаушы патша стемдігін Россияны зінде жою. Ал ол кн ашан келеді? Міне гіме айда! Оан дейін Абылай хан ата трізді патшаа баындым деген сзбен кз бояп, аза еліні туелсіздігін сататып, жеке мемлекет етемін деуі, р бос иял. Ондай еркелікті азіргі заман ктермейді.

Кенесарыны ашуы сл тараандай, біра лі де абаы атыы.

— Дегенімізге жете алмайтынымызды біледі екенсі, бізге неге осылды? Далаа тастай алмай жрген жаны бар ма?

— рине, тастай алмай жрген жаным жо, — Жсіп аырын крсінді, — туелсіздік шін кресуді не екенін мен жасы тсінемін. з жртымны басынан ткен айылы хал… Ал сендерге жаным ашиды. олымнан келсе аылымды айтып, жрдемімді беремін бе деп едім… Біра оным болар емес.

— Неге? лде біз дрыс аылыды тыдамады па?

— Жо, айып сендерде емес. Ктерілістеріе осыландаы ойым, екі лтты жаындасуына днекер болу еді. Жерінен, туелсіздігінен айырыла бастаан аза халыны аныны боса тгілмеуін арман етіп едім. Біра ол ойым ола тспес саым екен. Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков та, Омбы облысыны бастыы граф Талызин де сендермен бейбітшілік бітім жасар трі жо. Олар аза даласын тек ана мылтыты кшімен алып, бейшара елді табаныны астына салуды кксеп отыр. Мндай жадайда талас ан тгіспей шешілмейді. азір аза халыны басына е бір ауыр кн туалы тр. Ал мндай жадайда мен сендерді алай тастап кете аламын? Бір кемеге міндік, лсек бірге леміз.