— Япырмай, ?..

Бл кезде кн де батып кеткен. Ымырт йіріліп араылы тсе бастаан. Кенесары лденені ойлап сл тнжырап трды да:

— Байтабын мерген, алыс жолдан айтты ой, бір-екі кн демал, сосын маан соарсы, — деді, — сйлесетін шаруа бар.

— п.

Кенесары ауыла арай беттеді. зге жрт соынан ерді. Тек Байтабын ана орнынан озалмай трып алды.

Кенесары ордасына келгеннен кейін Таймаспен екеуі оаша отырып, за сйлесті. Тайжанны жалыз ызыны келерін жауа стап берген адамны ойнында жатуын екеуі де смды крді. Кісі жіберіп Алтыншашты ордаа шаыртып алды. Таймас инала отырып, уылжыан жас бала мінезді Алтыншаша кйеуі Ожарды кім екенін айтып берді. Бір ажабы, жас келіншек еірей жыламады, «мені одан тара крідер» деп жалынбады. Тек суытан алтыраандай дір-дір етіп, тостаандай млдір кзінен екі-ш тамшы жас домалап кетті. Осылай озалмай за отырды да, лден уаытта барып, керегеге кзін аудара шиедей ызыл еріндерін сл ашып:

— зім де сондай бір смдыты сезіп жр едім, — деді. — Аажан, кмнімізді бетін аштыыз. Ал кем мен Сейтен ккем шін Ожар лі маан жауап береді. Оан кегімді жібермеске алдарыызда ант етемін!

— араым, — деді баанадан бері Алтыншашты слулыы мен стамдылыына та алып отыран Кенесары. — Кек алу — еркекті ісі, а саусатарыды ана малма! Тайжан мен Сейтенні нын зіміз де аламыз.

— Жо, — деді Алтыншаш тіл тартпай, — ккетайлар, бл кекті зіме алдырыыздар!

Талдырмаш жап-жас келіншектен Кенесары р ана айсарлы емес, келеріне деген бір млдір таза сезімді байап алды.

— Мейлі, — деді кенет ол, — тек апы алып жрме.

Ал Байтабын мана тбе басында н-тнсіз отырып алан-ды. ткен-кеткенді елестетіп, иялы кк бетінде жзген айдай за кезді. Слтан тымы араа ыз бермейді екен, Тіленшіні ерке ызы Дметкенді Байтабынны кесі ожыа алай бергенін кім білсін, йтеуір осы ел аузына іліккен жау жрек кені арасында Байтабын да бла сті. Сол кеден он жасында алды. Содан бері не крмеді? Он алтысында ат жалын тартып мініп, наашысы Жоламан батырды соынан ерді. азір жиырма ште. Осы жеті жылды ішінде ат стінен бір тскен жо. Талай анды рыса атысты. Сан мрте ажал деген аш арыстанны аузында болды. Сонда… Осыншама шыбын жанын жлдеге тігердей бан не жо? лде малын, дулетін, баын ораймын деп жан таласып жр ме? Жо. Бар малы — астындаы жалыз аты. Дние-млік деген тіпті ныспысымен жо. кеден алан азына — шешесі Дметкен паналап отыран жалыз араша й. Сонда бл лділермен неге жауласады? Байтабынды алыс-жлыса айдаан екі арман. Бірі бота кз, ойма ауыз Абкен. Бкіл Кіші жзде ажарына жан те келмес, айдай толысыан слуды алу шін Байтабына р Жоламан батырды жиені болу жеткіліксіз. Хор ызын тек періштелер ана шады. Ал Абкен секілді слуа ол созуа жрттан асан дулеті, немесе кпке йгілі атаы болу керек. Дулет оай ола тспейді, ал ата… Ол ер жігітті зіні олынан келер іс. Ба уыса сыймаанмен, ата уыса сыяды. Жауынан жасанбас батыр болса ататы зі келеді. Тек дшпанымен алыса біл. Байтабынны йгілі жан болуын Абкенні зі де тілейтін трізді. Сол себептен емес пе, бны осылайы деген тілегіне Абкен соы кезге дейін «лі ерте, сен е болмаса жрт аузына ілігетіндей халге жет», — деп келген жо па? арадан шыса да Абкенні хан ыздарыны арманын кксейтініне бл жазыты ма? Бала жаста жасы крген албырт жрек ыз кзіне адірлі болып кріну шін оны кейде кзсіз ерлікке де жетектеген жо па? рине сйтті. Тек соы кезде ана Байтабын айнардай ткерілген тны кзге кзі тсіп кеткендіктен туан бл арманны орынсыз екенін, ыз шін ерлікке мтылуы уа рекет екенін тсінді. Сол себептен де зі соы уаытта Абкенге згеше арай бастаан жо па? Сйген адамынан ерлік тілеген махаббатты таза махаббат емес екенін аарды емес пе? рине сйтті. Шын жасы крген адам бірін-бірі сол тран алпында жасы креді. Абкендікі згеше арман, згеше тілек. Ммкін бала кезінде Абкен мны шын натан шыар. Серазыны ауылынан ашып шыанында да Байтабын есінде болан шыар, біра згермейтін жан бар ма, ерлікті, ататы адір ттатын аза дстрі мны да згерткен болар. Оны айыпа санау ылмыс емес пе? Бл жалан тсінік кейде жрт адірлер есімді ардатар Абкен тгіл, мір баи лдыта скен, тек жошылыпен ана кзін ашан адамдарды да згертіп жатады. Ал слу жанды Абкенні, сйген жарыны йгілі болуын жасы кретін Абкенні бала жастаы сезімнен згеруі кн ма? Кн деген кнде де оан ренжіп, оан ашуланып, з міріді ор еткенде не тседі? Кім ренжиді, кім жылайды? асы уанып, досы кпелейді. Тек сені тапан ана ана кз жасын кл етеді.

Ана! Аты андай жасы. Байтабынды батырлы жола салан екінші себеп осы ананы сзі, ананы тілегі емес пе еді? рине, солай.

И, сол адуынды ара кемпір еді ой, бл он алтыа жеткенде, ожыны крі кертбелін алдына тартып: «араым, ел шетіне жау тиді, найза стар ер-азамат ата онып жатанда ожы баласыны шешесіні жанында отыраны келіспес, кені атын жотатпай наашыны аулына бар», — деген. И, осы сзді айтан сол ара кемпір. Байтабына осыдан кейін «ана», «ел», «туан жер» деген сздер бір ымда болып кеткен. Оан туан жерін ораса — анасын ораанмен бірдей. Еліні туелсіздігін орааны — анасыны тілегін орындаанына пара-пар. Байтабын бертін келе, осы Кенесары тобына осыл- аннан бері ана зіні туан халына, кір жуып, кіндік кесіп скен жеріне андай ауіп тнгенін аны білді. Бл ауіптен тек ел болып тізе осса ана тыла алатынын да тсінді. Ол енді осы ел біткен біріксек деген тілекке шыбындай жанын, бар тілегін баындырды. зге сезімні брін былай тастады. Соны арасында да Байтабын Наурызбай екеуін жауытыратын иянатын кешті. Ер намысын ел намысына жегізді. «ыз махаббаты деген алдынан аша жнелген ызыл тлкі емес пе, жете алмай алса оан кім айыпты? Халы зары жрегіе шаншудай адалан шата, з ойымдаым орындалмады деп кіліді сезімге булытыраннан не тседі!?»

Байтабын иялы енді Абкеннен біржолата сусып, Алтыншаша ауды. Алтыншашты екі-а рет крген. Біра кз алдында пайда болан сурет араы меіреу тнде адасып жрген шаында крінген от трізді кілін серпілтіп тастады. йтсе де біреуді осаы туралы ойлауды кн екенін Байтабын жасы біледі, сондытан ойламайын деп Алтыншашты бейнесін зінен сан уды. Біра онысына аыла бой бермес иял деген асау кш кнбей-а ойды. Жалыз алса-а Алтыншаш асына жетіп келеді, сезімін еріксіз оятып, зімен бірге бір ажайып жасты-шатты дниесіне ала жнеледі…

азір де Байтабын осындай жадайда еді. зі жерде, иялы ккте. Ай баана туан, ел жата бастаан. Осы отыраным жетер енді деп Байтабын орнынан трегеле беріп еді, кенет Алтыншаш бейнесі таы да кз алдына тра алды. «Мен келдім ой, айда барасы?» — деп клкіге кмілген кміс тісін крсете еркелей тбе басынан жібермеді. Байтабын кенет бойын билеп ала жнелген кіл дауылын баса алмай, сезім кемесіне мініп, шатты теізінде жзе берді. Жас батыр осындай топ жарып лан-асыр имыл етердей уанышты жадайда отыранда тнгі салын жел лдеайдан ккірегін кйдірген арманына шипа болар бір демі нді жеткізді. Ынтыа тыдай алды. ыз ні. Ота-текте шыан дауыстардан тменгі тста ыз-бозбала алтыбаан теуіп жатанын Байтабын баана ааран. Біра иялында пайда болан Алтыншашты айдалаа жалыз тастап кетуге имай, ыз-бозбала уанышына мн бермей зімен зі болып отыра берген. Ал мынау н, брыны ндердей емес, жас жігітті онсыз да лепірген кілін ушытырып кетіп барады. Бл «Тбе басында неге жалыз отырсы, мен сені тастап кеттім ой. азір алтыбаандамын, жет жылдам», — деп бйыран Алтыншашты даусы трізді. Бл н май араай тастаан оттай, жрегіне бір жалын лап беріп, енді отырызар емес. Ол Алтыншашты даусын лі кнге дейін бір рет те естіген емес, ал мынау оан сол Алтыншашты даусы секілді крінді. Жрек солай жорыды. Естіп траны Алтыншашты ні екеніне жас батыр енді кмн келтірмеді. Соны ні деп бар сезімі, жаны, тні ыры бермей «жр-жрлей» бастады. йтсе де Байтабын орнынан озалмай «тек н бітіп алмаса екен» деп тыдаан стіне марлана тыдай тсті. Дауыс шынында да ерекше еді. нші ызды кмейіне тосан блбл онып алып, толыси сайраандай. Жалыз шыан н обыз, домбыра, урай дыбыстарыны бріні слу ыраын бір саза тсіріп тыны тнді лдилегендей… ыз нінен біресе зіні ызы дуренімен оштасалы трандай айы естіледі, біресе жаныды алмас ылыштай кекке айрар жігер, ал кей шата кіліе сая болар уаныш толиды… Бір адам бкіл лемні бар слулы бейнесін з даусы арылы згеге жеткізгісі келгендей… н бірде асатап, ккті шарытай, бір мезет жел лпыртан кгал шпті басындай лпыра тсіп, немесе жарды ран теіз толынындай кшейе арындап, ал лден уаытта барып, ара тасты зер жарып шыан тас блатай аырын ана сылдыр аып лсірей, мы бралып жз былды.

Байтабын енді шыдап отыра алмады, алтыбаан жаа жре берді. н салан шынында да Алтыншаш еді. Ол баанаы Кенесары ордасынан шыаннан кейін, йінде шыдап отыра алмай, алтыбаана келген. Жасты деген бір лаулаан жалын емес пе, жректегі айыны да, Ожара деген кекті де, орасындай ерітіп, зіні ысты шаына аймалай ысып, бтен дниеге ала жнелген. Алтыншаш дл осы стте Ожарды мытып, рбы-рдастарыны уанышына ере, алтыбаан тепті, н салды. айы клкіген кілді ызыл шо жастыты ызуына жегізді.

Байтабын ыз-бозбалаларды жиынына жеткен кезде, Алтыншаш алтыбааннан тсті. Айлы тнде айдаладан пайда болан жас батырды кріп Алтыншаш Байтабынны асына келді. Ожармен бірге кеткен жігітті бірден таныды. уанып аландай.

— Сау-слемет айттыыз ба батыр? — деді ол Байтабына жаындай.

Кле араан Алтыншаш Байтабына хор ызынан бірде-бір кем крінген жо. Жасты мерейін, слу кркін жас батыра дейі арнап ашандай, Алтыншаш та айлы тнде бозаы тартан а бетін таай, лкен араат кздері клім-клім етеді. Байтабынны жрегі лпілдеп, бар денесі кйіп-жанып барады. Бойын билей жнелген жалын сезімді зер басып:

— зііз де амансыз ба, Алтыншаш, — деді, — Ожар аа бір шаруасы болып жолдаы ауылда алды.

Келіншек сыл-сыл клді.