білазы езу тартып клді.

— Кене аа, бныыза мен жауапты азір берейін, Сіз манаптарды здерін крдііз бе, лде тек ша мен отты ана крдііз бе?

— Ша мен отты ана крдім. Манаптардан кргенім тек Орман, лішер, алил.

— Онда бл ескі улы. Ескендір Злхарнайына арсы соысанда са, ыпша, йсіндер осындай діс олданыпты. Тнде ос басына емес, р сыпайды зіне жеке от жатырып, ал кндіз екі сан олды екі тауды арасымен шады аспана шыара ерсілі-арсылы жргізе беріпті. азатарды брын білмейтін Ескендір Злхарнайын «бл не ылан кп ол еді» деп сескеніп, аза даласына аттанудан бас тартыпты. ос мйізді Ескендірді бізді жерге келмеуіні бір себебі осында крінеді.

— Бл бір еске алатын улы екен, — деді Кенесары. Сйтті де тсіне айта кірісті. — ырыза бірге аттанан Сыпатай батыр мен Рстем тре бізді тастап кетіп барады. Ар жаында таы да шым-шытыры бір плелер… Жекпе-жек шыан батырлар, арама-арсы беттесіп келген олдар. Ормана мен: «Шы жекпе-жек!» — деймін. Ол маан борбайын крсетіп кледі. ысасы, бір кезде бізді алы ол оршауа тскен екен деймін. Бір жаында патша солдаттары, екінші жаында исы ылыш оандытар, шінші жаымызда ала алпа манаптар. Жанталасып жан-жаыма араймын. оршауды бзам деп екі жз жігітпен жауа шапан Наурызбай… Ар жаында таы шым-шытыры… Дл імдегідей: «Япырмай, бдан да иын кезедерде жол тапан аылым айда деймін. Патшаны зебіректі бес мыдаан скеріне бой бермеген басым, мына тоышар манапа ттеп бере алмааны ба?» — деймін зімді зім инап. Біра ттеп бере алатын емеспін. сіресе сыпайларымны тын алып, ырып бара жатан екі бйірімізден атылан лгі самаурындай буы брыраан ажайып ару… лден уаытта Аауызды жалын шып Наурызбай лады. Тек олды жарып Аылаымен амалай уан жауа жеткізбей Аыбай ана тылды. оршау таяан сайын тынысым тарылып, Батырмрат бастаан серіктеріммен иірімді арасу зеніне ат ойдым… Астымдаы атымды иірім ала жнелді. ай жаымнан келгенін білмеймін, біресе Батырмрат, біресе аралек, біресе сен екеуі, біресе Арын, ыпшаты жас жігіттері суа жібермей мені жааа алып келе жатыр…

Терлеп кеткен Таймас:

— Япырмай, тстегі су іізде крер азабыыз ой, йтеуір жар жаасына шытыыз ба?

— Шытым ой. Біра алдымда Трегелді манап басаран алил жасаы тр екен. ола тстім… Ар жаында таы шым-шытыры, біреу жылап, біреу клген трізді. Бл уаытта арасам сысыан жау ортасында трмын. Бл бір лкен той трізді. Е ортада алил манап, «иманыды айта бер, азір басыды аламыз» дейді. Мен иманымды айтып, аллаа жалынаннан грі, басымнан ткен мірімді, аайын-туысымды, атын-баламды, зегілес серіктерімді, туып скен Ккшені кгілдір тауларын, Сарыараны айдын шалар клдерін, жасыл орман, кк шалын белдерін кз алдыма елестетіп н салдым.

Кенесары бл жолы да ел аморы ер болып крініп отыр… білазы мен Таймасты жйесін босата сйледі.

— Сондаы оштасуымны екі ауызы азір де есімде:

ош аман бол, Сарыара скен жерім,

айтан аздай алы ел, кшкен жерім,

Тізе осып бар аза ел бола алмай,

Ит пен са жем болып шкен жерім.

Сен де аман бол, Сарысу, аратауым,

Жее алмадым, оанда кетті дауым.

орыт крі алдымда азулы екен.

Аырында, мінекей, жеді жауым!..

Осы оштасуымды айтып басымды алилды олындаы ылыша тоса бердім. Сп-суы болат ылыш кк желкемнен кірш етіп кіріп, ндірімнен бір-а шыты, басым анадай жерге домалап тсті..

— Япырмай, — деді Таймас мадайына шыан суы терді орамалымен сртіп, — аза тсінде лген адам за жасайды дейтін еді, за жасарсыз, Кенеке…

— оя тр, за жасар, зын с кімге тла боп жр? — деді Кенесары Таймаса, — ызыы артында…

— Тс десе тс екен, лгіден кейін де бірдеме крдііз бе? — деді Таймас «лгеннен кейін» деген сзді айтуа аузы бармай «лгіден кейін» деп.

— Кпті брі осында боп тр ой. Соны жоруын срамапын сендерден. зім лсем де, брін естіп, кріп жатырмын. «Кенесары лді» деп соымнан ерген бірауым жрт аза ттып, кірене жнелді. лаыма сол айыны ішінен Нысанбайымны жотауы дара естіледі. Тотай тршы алай деп жылап еді Нысанбай? И, бір-екі ауыз сзін лі мытам жо:

Тлпардан сайлап ат мініп,

Дорбадан жемін жегізген.

Жем орнына бал беріп,

ысырды стін емізген.

Басуа алы жау келсе,

Алып шыар дегізген

Кенекемді алдырып,

Кк бурыл, саан не болды?!

Кенекем мені кеткен со

Заманым алды тарылып.

Халы иесі ханымнан

Екі бірдей анатым,

Жетім алды айырылып!

Екі бірдей анатым,

Топшыдан алды айырылып!

Балдаы алтын а берен

Таса тиді майырылып!

Кемшілік тсті басыма,

Крінгеннен аймыып!

Нысанбайды жотауы бітер-бітпестен, Орман мен Жанай оан ханына достыты белгісі етіп, екі арбаа тиеп кз алдымда сарбаздарымны бастарын ала жнелді. Ішінде Наурызбай аламны, дайменді, Жеке батыр, таы осы айаста аза болан екі балам мен он бес слтанны бастары бар… Бар басты оан ханы «ырыз манаптары Кенесарыдан алай шін алып бергенін крсін», — деп Ташкент базарыны дл ортасына ааша кигізіп іліп ойды. Амалым не, брін кріп жатырмын. Ал зімні басымды алил манап оржына салып, йсін, Дулат рулары да заты аза ой, блік шыарып жрер деп, Жасыл клді сыртымен ораытып, Жаркент арылы апалдаы Бесонтиіна алып келді. Мнда е алдымен кргенім Кенесарыны кегін аламыз деп манаптара арсы аттанып бара жатан алы Албан, Сыбан жігіттері болды. Оларды не істегенін кргенім жо, біра алыстан лаыма келгені: мені лтіруге аты- насан кісілерді жазасын аямай тарттырыпты. Ал Трегелді манапты аулын шауып, зін ат йрыына байлап лтіріпті. Мны кре алмаан себебім мені басымды Аякз, Семей арылы Омбыа ала жнелген. Омбыа келген со Аршабо, шоша саалымнан стап трып: «Он жыл статпап еді, енді міне олымда трсы. Не істесем де еркім бар…» деп клді. Мен де клдім, — «Мыты болса тірімде неге кегіді алмады? у баса айрат істеп не ыласы», — дедім. Ол «Кегімді тіріде алан жопын ба? Саан Орман мен Жанай манаптарды айдап салып, сенімен ырыстырып, аыры соларды олыменен басыды кестірген мен емеспін бе?» — деді, сйтті де жан-жаында тран кіле сары ала тонды жандаралдара: «Кенесарыны ртуа атынасан ыр- ыз манаптарын тегіс Омбыа онаа шаырайы. Ал мына басты жуан мойнынан айыран лібек лы алила, Россия империясына крсеткен адал ебегі шін, патша азам атынан, мойнына ары бау етіп таып жрсін, георгий лентасына байланан кміс медаль берейік» деді. Сйтті де мені бетіме арап: «Міне, Кенесары, кштімен крессе табары осы болады», — деп кекете клді де, есік алдында ктіп тран шабармандарына басымды статып: «Тез Петербура жеткізідер!» — деді. Олар мені айтадан оржына салып ала жнелді. Неше кн, неше тн жргенімді білмеймін, йтеуір шірітпейтін бір дрі жаан ба, кзді суыында кіші дай — патша азамны зі тратын салтанатты алаа жеттік. Мені сорлы басымды шоша саалымнан стап неше трлі жандаралдар сан рет крді. Аырында бір кні миымды, бас терімді, кесірігімді сыпырып ап, мадайыма кйдіріп «ырды арашы слтаны Кенесары асым лыны басы» деген таба салып, зім секілді бастар, сан трлі ажайып суреттер, тас мсіндер, патша азамдарды тамаша заттары тратын ке сарайа апарып ойды…»

— Ойпырмай, Кенеке, айдаы-жоты айтып кеттііз ой, — деді бден абыржыан білазы, — тс деген сандыра емес пе, айтесіз соны еске тсіріп… алсын плекет сол бетімен тс болып.

— Лйім айтаны келсін… Біра орыанмен жан ала ма, тсімді аятайын, шешуін сосын айтарсыдар.

— Аятаыз.

— И, мені у басым лгі жрт тамашалайтын ке сарайда тра берді. Орысша білмеген со атын да мытып алдым, «рім тж» дей ме, «ерім тж» дей ме лгі йді… йтеуір ркім келіп у баса бір арайды. «Япырмау, мынау у бас лгі дала слтаны Кенесары дегенні басы ма?» — дейді кейбіреулер, ал кейбіреуі: «Мны Россия патшасына кнбеймін деп істемегені бар ма, анша жртты обалына алды», — десе, базы біреулер: «Елін отаршылытан ораан ер еді, ас манаптары патшаа сатылып лтірді», — деп аяйды, ал енді біреулері: «Наыз кзін шитын анішер еді, арашы, андай адірлі жерде транын», — деп у басыма кіжінеді. Тіріде бірін естімеген сзімні мыын естіп тра бердім. Ал бір ызыы лгі йде… Біз секілді у бастарды р жылда скіден алып, астыы йге апарып, тым тез урап алмасын деп, дрі жаып, азын-аула майлап айта келіп жреді. Мен лгеннен кейін сегіз жыл ткен со, осындай астыы йге таы бір апарандарында скі стінде тран Орман манапты да басын крдім. уананымнан ба, ашулананнан ба, кдімгі імдей еіреп жылап жібердім… Басам Сарыбаыш ырыз бен Бы ырыз жерге таласып Жасылкл бойында зді-зі рысанда, Бы ырыз жаындаы біреу; «Талайды анын ішкен, жртыа бйідей тиген см еді, лу алай болады екен кр», — деп айбалтамен кк желкесінен шауыпты. А патшаа ебегі сіген ырыз ханы еді деп басын біз тран «ерім тжге» дейі келіпті. «Япырмай, тірімдегі асымнан, лгенімде де тыла алмадым-ау», — деп мен ыршып-ыршып тсіппін. Біра бір асаалды арт адам Орманны басын олына стап трып, астындаы ааза арап: «Патшаа ебегі боланмен, халына ебегі жо мндай бастарды бл йде труыны анша ажеті бар? Дниеде не кп, мндай бастар кп, кетідер», — деді.