Гэтта замахнулася Косьцiкава рука, хацела, мусiць, па стале на падмацаваньне довадаў пра калгасы стукнуць, але спынiлася на паўдарозе. Рух гэнай рукi прынёс Пракопу мiнулую зьяву. Гэта-ж яна, тая самая, што ў iкону Сьцятой Апрасiньнi шклянкай самагонкi папусьцiла. Болем перацяўся Пракопаў твар.

– Скажы, чаго ад мяне хочаш?
– уськiпеў Бахмач.
– Мне й так цяжка. Чаму спакою нi даеш?

– Тота-ж то!
– усклiкнуў Косьцiк.
– Памагчы хачу.

– Ты? Мне памагчы?

– Ну да.

У хаце запанавала доўгае маўчаньне. Бацька й сыны пераглянулiся.

– То есьць... штоб я табе памог, ты далжон памагчы мне, - фiнальным тонам паясьнiў Сабакевiч.

Здагадка распрамянiла Пракопаў твар. Вось чаму прыйшоў у хату гэты гэты гарлапан. Нешта новае заплянаваў. Асьцярожненька трэба.

– Саўсiм нiясна мне, што ты мне можаш дапамагчы й што я табе, - сказаў Пракоп.

– Так от паслухай.
– Гэтак Косьцiк сеў ля стала зусiм насупраць Пракопа.
– Ты, Пракоп, ёсьць харошы й чэсны чалавек, добры хазяiн. Да цябе ў дзярэўнi многа хто прыслухоўваецца, прыглiдаiцца. Гэта, што я табе раней пад п'яную руку казаў, забудзься. Ты чалавек чэсны й трудалюбiвы. От штоб гэта дзела калхозу зь места зьдзьвiнуць нада штоб такiя, як ты, людзi першыя за новым парадкам пашлi. Панiмаеш? Цябе многа хто слухаiць, от пачаму...

Пракоп проста пазiраў у шэрыя вочы й ня мог распазнаць хвальшу там, дзе мiльгаў хiтранькi сьветлячок.

– Гэта значыцца ты хочаш, каб я пачаў памагаць табе людзей у калхозы агiтаваць?
– вельмi цiха спытаў Бахмач.

– Да нет, якая там агiтацыя, - выразна зьмякчэў Ромкаў гаспадар.
– От есьлi-б слова закiнуў цi ў бяседзе, цi як там... Панiмаiш? Штоб ня толька процiў ня быў, ну штоб словам дзе падзьдзяржаў. Я нi прашу, штоб па хатах агiтаваць хадзiў. Гэта дзела вашых акцiвiстаў, от как...

Пракоп сядзеў аблакацiўшыся на стол. Цяпер адхiлiўся назад, зiрнуў на сыноў i Сабакевiча. Ваганьне ягонае было зусiм вiдавочнае.

– Як сам ты гаварыў, што людзi марудзяць, - цягнуў далей Косьцiк, - дык можаш i ты памарудзiць. Можаш сiчас атвета мне нi даваць. Я абажду. Но падумай, пажаласта. А есьлi сiчас якiя вапросы яшчо маiш, так даёш...

– Вапросы, дапросы, спросы, пiрапросы, - гавэньдзiў пад вус Пракоп. Нi тое, нi гэтае. Падумаць падумаю, чаму-ж нi падумаць, - павесялеў Бахмач з той прычыны, што нейкая разьвязка ёсьць i Сабакевiч насядаць перастане. Так значыць, гэта самае... падумаю...

Бахмач устаў ад стала й разам падняўся Косьцiк.

– Ну а скажы, калi ўжо мне так давяраеш, колькi-ж у Лiтоўцах так на першую руку ў калхоз запiсалася-б, цяперака занчыцца, от адразу, пацiкавiўся Пракоп.

– Нi магу табе сiчас на гэты вапрос атвецiць. Ну так пажалуй... уся камбедната ды яшчо пару. Прызнаюсь, нi знаю. Ну пака, - махнуў вяла рукой Косьцiк, - зайдуся другiм разам.

На такое разьвiтаньне Пракоп нiчога не адказаў i доўга яшчэ стаяў пасярод хаты пасьля таго, як зачынiлiся за Косьцiкам дзьверы.

– Што думаеш, тата?
– спытаў Янук.

– Ды от чуеш, што басяк выдумаў. Прыйшоў, бязьмен, мяне проста ў вочы хвалiць i сулiць, каб я яму памагаў. Значыцца, ён мне паможыць. Так, як раней, мусiць... Каб табе бокам такая помач вылiзла!

38

Здавалася, што ён не гаварыў, а выдушваў словы з поўных круглых вуснаў з-пад гарбатага носу. Дзiўна сьцiскалiся пуцатыя шчокi. Чалавек нахiляўся над сталом, выпiнаў грудзi, махаў рукамi. Праз табачны дым людзi сачылi гэтага дзiвака, слухалi чмялiнае бубненьне. Пры гэтым напiнаньнi языка й шчок хваляваўся круглы жывот, звужалiся рудыя вочы. I яшчэ адно дзiва: чалавек гаварыў пабеларуску. Мова з-пад гарбатага носу плыла з намаганьням, прыдушаная, якраз такая, якой мог гаварыць чужынец, для каторага гаворка была казной-прымусам. I стваралася яшчэ ўражаньне, што гаварыў ужо многа раз паўтаранае, шаблённае.

Прадставiў яго Косьцiк Сабакевiч як "прысутствуюшчага з раёну таварышча Цiмермана, каторы раскажыць нам аб калхозах i другое..." Надта-ж, мусiць, карцiла Сабакевiчу калгасную справу зь мёртвага пункту зрушыць, дый першым штуршком меў-бы, вiдаць, быць калгас у родных Лiтоўцах.

Косьцiкавы й Лявонавы вiзыты й нагаворы па хатах сабралi ў школьную залю амаль усю вёску, навет дзеда Якуба нейкiм чынам падлабунiлi. Цяпер-жа стары, зморшчаны чашчавiк драмаў пад чмялiнае бубненьне агiтатара Цiмермана. Галава дзедава хiлiлася набок i адно сын Васiль, збоку седзячы, лагодным штуршком вяртаў бацьку на тэрыторыю ўрачыстага сходу.

– Такiм чынам паказчыкi сельскай гаспадаркi дзяржавы, - гаварыў Цiмерман, - даказалi перавагу калгаснай сiстэмы над прыватнай сiстэмай, ды вялiкую мудрасьць генiяльнага таварышча Сталiна.

Янук зьявiўся неўзабаве пасьля пачатку. Як вялiзная гара, вушак уваходных дзьвярэй падпёр Любiн дзевер Мiхалюк. Нясло ад яго потам, гноем i карашкамi. Кастлявая рука нязграбна трымала "казiную ножку", сьлiнькаватыя вусны смакталi цыбук i роўнымi кружкамi пускалi сiнi дымок. Мiхалюк пазiраў то пераз плячо ў сенi, то ў залю, быццам на старожы стаяў.