Багаты домік, зялёна-таямнічы сад, злосны сабака. А гаспадар — высокі і мажны мужчына, вельмі прыкметна маладзейшы за свае «семдзесят з гакам». На руках — маленькая гарадская ўнучка. А дзед, хоць ён і калючы такі, і грымучы, відаць, і добры, і вясёлы.

Макар Карпавіч Заяц.

«…Тут у нас многа Зайцаў у вёсцы, але адзін я — Макар Карпавіч.

Пытанне: — Дык гэта вы — той самы Заяц, што немца забіў?

— Той, той! (Смяецца.) Адступалі нашы. I тут ішлі нашы. Дзівізія. А я жыў з канца. I ка мне ўсё прыходзіць начальства, пакушаць што-небудзь. У лесе мы жылі. Я раз даў, другі раз даў, а потым нет чаго даваць. I кажу я:

— Рабяты, я вас не выкармлю, а мае дзеці астануцца так. Вунь картошка ўжо падрасла калгасная. Чорт з ёю, што маленькая, падумаеш — жалець. Усё роўна хвашысты забяруць. Ну, а яны ў акружэнні былі. Яны картошкі накапалі.

— Лошадзь есць?

— Ёсць.

— Завязіце нам.

Завезлі. Назаўтра зноў прыходзяць, ужо больш. Лейценант, у гражданскую вайну ваяваў, Іван Мінавіч. Гэта яны ў мяне пра яго пыталіся: ці ёсць яшчэ хто-небудзь з акружэнцаў? Я павёў іх і паказаў, дзе ён хаваецца. Яны яго ўзялі. Мы два вазы картошкі накапалі, завезлі ім на палігон.

Ахрэм Бабовік узнаў — пайшоў у паліцыю і немцам данёс. А ўжо нашы прарвалі недзе каля Друці. Яшчэ фронт ішоў. А Ахрэм гаворыць:

— Вот гэты вазіў бандзітам есці. Ну, мяне ноччу забралі.

Пытанне: — У вас сям'я вялікая была?

— Чацвёра дзяцей і жана. I ўсіх нас забралі. Яшчэ з лесу людзей узялі: прачоска лесу была. Сталі расстрэльваць.

Мяне б'юць:

— Вядзі, дзе парцізаны! Вядзі, куды вы бандзітам есці вазілі!..

I Іван Мінавіч тут жа, і яго забралі. А вот яны мне гавораць:

— Завядзёш, будзеш жыць, не завядзёш — расстраляем!

Вот я іх на край поля прывёў, і няма мне куды круціцца… Я ім так і гавару. А ён б'ець мяне. А я ўсё не даваўся: як ён замахнецца, немец, дык я ўсё ўбок, убок. Усё роўна як як-небудзь — каторыя б'юцца… баксёр. А потым па затылку мне прыкладам як ударыў — я ўпаў.

Тут жа і сям'я мая ўмесце. Бяруць дзіцёнка — расстрэ льваюць.

— Вот завядзёш — гэтых не будзем страляць!..

А я знаю, што, як завяду, — больша чужой крыві нап'юся, чым маёй разальюць. Я не павёў. Пытанне: — I тут застрэлілі ваша дзіця?

— Тут аднаго рабёнка застрэлілі, другога застрэлілі, а трэцяга падводчыкі схавалі. Чацвёртага, то есць самага большага. Ён і сяйчас жыве ў Ленінградзе.

Пытанне: — А як яны яго — у воз схавалі?

— Не. Далі пугу, і пайшоў коні адварочваць. У баразне схаваўся. Яму так сказалі падводчыкі. Вот ён і астаўся жывы, і сягоння жывой. А тады і хазяйку расстралялі. А патом і мяне вялі страляць.

Ну, мяне вядуць расстрэльваць, а я думаю ўцеч. Што ж тут здзелаеш? Адзін двох вядзець. Падходжу я наперад — немец. Як білі нас, то ён стаяў, па-нямецку разгаварываў. Тады зайшоў наперад, ідзе напроціў нас і па-руску гаворыць:

— Вы не знаеце, может, куды вас вядуць? Вядуць расстрэльваць.

Пытанне: — Ён так гаворыць, каб не пачулі іншыя немцы?

— Не, немец ішоў, але ён жа па-рускі не панімае. I гэты надзеты ў нямецкае, і наган у яго. Тады па-нямецкі з немцамі гаварыў, а цяпер з намі па-рускі. Гэта не пераводчык — пераводчык астаўся, а ён, як нас тронулі, то ён наперад зайшоў, уродзе яму прысесці трэба было… I ён тады напроціў ідзець.

— Вас, — кажа, — вядуць расстрэльваць.

О-о-о, госпадзі! Сям'ю расстралялі, і мяне расстраляюць… Давай папробую ўцеч. Я так да краю вярну з гэтай сйешкі, каб у лес. А ён мне аўтаматам р-раз у плечы. А я… Гэта ў мяне патом, на фронце, рукі пабіты, а тады я яму як вурзну! — дык ён дагары, і яго аўтамат адляцеўся. Я верхам, за аўтамат — шарах! — яго застрэліў. Іван гэты, Мінавіч, у адну сторану пабег, а я ў другую. Пад мяне гранату другі падкінуў, ну, але граната мяне не тронула нісколькі…

Пытанне: — Дык вы ў яго яшчэ і з аўтамата стрэлілі?

— А як жа! Калі б я яго нё застрэліў, дык у яго ж наган быў. А другі немец, кажаце? Многа іх, немцаў, было. Але ў гэтым шуму… Я тры вайны праваяваўі ведаю, што ў шуму ніхто не знае нічога і не ведае. Яны пакуль агледзеліся… Гэта якіх-небудзь я быў метраў дзесяць ад немцаў адышоўся, недалёка, а гэта ж — шум!..

Ну вот, гэта мая ўся і гісторыя. Пытанне: — А потым вы куды, у партызаны пайшлі?

— Не. Мне зрабілася плоха. Плоха зрабілася. Ну, куды? Я ў Закуцце, у атрад. Гэта начальнік атрада быў знаком, дык я к яму. Іду, і здаецца — іграюць, пяюць… А нікога нідзе няма. Гэта ў мяне ў галаве. Расстроіўся. Да… I ён гаворыць мне:

— Знаеш што, вызаву я табе ўрача. Урач мне ўколы даваў і гаворыць:

— Ідзі ў ціхае месца.

Пабыў я ў ціхім месцы. А тады ўжо пры штабе і находзіўся. Я ў Лёшкі давер'е меў. Я забываю яго фамілію. Лёшкай завуць. Я яго так і называў. Ен у вашых гадах быў. I я там усё ўрэмя і находзіўся.

Пытанне: — У гаспадарчым узводзе?

— Не, як днявальны. Вобшчым, я яго ахраняў. Цела яго храніцель быў. Давераны.

Пытанне: — Тады, у сорак другім, Сушу [11] два разы палілі?