Калеснік Уладзімір
Шрифт:
Я чуць жывая была. А калі ўжо апомнілася, гляджу — разбягаюцца людзі, хаты гараць…»
(Марыя Гладыш. Мосар Ушацкага раёна.)
«…З нашай вёскі ўлавілі дзяўчыну. Яны над ёю надругаліся. На могілках потым знайшлі яе. Ужо нежывая ляжыць, і цукерка… у зубах… А другую забілі ў садзе. Во так ляжыць — дагары, прыкапана, — после мы агледзелі. Сукенка ўся падраная на ёй…»
(Ганна Дзядзёла. Відокі Верхнядзвінскага раёна.)
Бабулі, якая гэта расказвала, за восемдзесят гадоў, яна ляжала ў ложку, ужо зусім нямоглйя. Дачка яе, Барбара Ясюкевіч (у хаце прымак), і суседка Наталля Падгайская, якія добра памятаюць тыя дні, удакладнілі шэптам пра тую цукерку… Бабуля не змагла сказаць: ці па душэўнай далікатнасці, ці з-за памяці беднай пакутніцы.
«…Як яна крычала! Усе млелі. Тут жа вот, у байні, быў такі вялікі гвозд, сантыметраў мо дваццаць. Дык яны ўзялі той гвозд ды ёй у грудзі… Самаковачным гваздом — у грудзі…
А цётку маю на штыках паднялі…»
(Ганна Грабоўская. Латыгава Верхнядзвінскага раёна.)
«…А яшчэ і да бою здзекаваліся: і віламі паролі, і нагамі хадзілі, і білі — ой!.. Дзеці малыя былі, то па жывых нагамі хадзілі… А некаторыя зналі, што немцы яйца любяць, нясе каторае дзіця яму яічак, ды просіцца, каб не забілі. А ён як дасць яму нагою, дык яно і перакуліцца — і з нагамі па ім пайшоў…»
(Марыя Скок. Паўлавічы Слонімскага раёна.)
Тут прыгадаем яшчэ і расказ Акуліны Івановай [24] — як фашысцкаму афіцэру мала было сваімі нагамі душыць пакладзеных у хляве на гнаі дзяцей, жанчын, старых, і ён прывёў каня…
Прымітыўнае, ручное зверства — спрадвечная крывавая работа нелюдзяў.
А было яно, зверства, у новым, удасканаленым выглядзе, узброенае сучаснай тэхнікай.
Былі міны.
Расказвае бабуля Акушэвіч, Аляксандра Навумаўна, з вёскі Стаўпішча Кіраўскага раёна.
24
Гл. раздзел “Сцішнаватая радасць”.
«…Там было чалавек дзвесце з розных вёсак. У камеры. Са мной дзве дзевачкі было, пляменніцы. А нашы самалёты наляцелі. Дык яны нас і замініравалі. Пастралялі і замініравалі.
А я была не ўбітая. Ранена ў абее нагі. У адну папала і гэтую пераламала. Дык я прытварылася як убітая. Так выцяглася. Кроў на мне — тых, што забілі…
Адзін нас страляў з аўтамата, а другі свяціў. А потым паглядзелі, што ўсе забітыя, і прынёс гэта… I кладзе… А я думала, гэта мо якая бляха, — я ж не ведала, што гэта міна.
Ну, мы ўжо ляжым. I яшчэ са мной было дзве, таксама не забітыя: адна жанчына і мая пляменніца, меншанькая. Жанчына ўстала і гаворыць:
— Знаеш, яны адступаюць!
А я гавару:
— Ляжыце моўчкі. Маўчыма.
Дык яна на чардак узлезла.
Ну, а я ўжо ляжала, пакуль нашы прышлі.
Чую — дзверы адчынілі. Адчынілі, паглядзелі і пайшлі. Гэта ўжо нашы — красныя. Я стала войкаць, стала гукаць. Адна жанчына з імі была, яна цераз парог галаву і кажа:
— Ой, воечкі! Жанчына жывая!.. Мамаша, не станавіцеся на провад, у вас тут замініравана!..
Яны на парог узышлі, заплакалі. Нашы ўжо. А я дзевачку пабудзіла, каторая жывая, меншую. Яна спала. Пяць гадоў ёй было.
Нашы яе паклікалі:
— Дочачка, ідзі к нам!
А яна:
— Адыдзіце, немцы! Вы маю мамку забілі, я к вам не пайду.
Дык салдаты яе ўзялі неяк цераз міну. Міна ж ляжыць!.. Я толькі чую, што яны гавораць пра гэта. Ляжу і калачуся.
Яны кажуць:
— Падай, мамаша, рукі і скінь бітых з сябе.
Дзе ж я іх скіну!..
Адзін узяўся за мяне, а той узяўся за гэтага, а трэці зноў за гэтага і давай цягці. Як пацяглі, дык гэтая нага, што пераломана, — у ету міну, у еты провад. Як у провад, дык гэтая міна — хлоп! Разарвалася. Тых усіх і параніла трох. А я ўжо крычу:
— Ногі паадарвала!
Я вады прашу, а ён кажа:
— Вады няма.
Яны яе патруцілі, немцы.
— Не, мамаша, — гавораць мне, паглядзеўшы, — вашы ножкі цэлы.
Перавязалі мяне і тых салдатаў, і нас павезлі…»
Было радыё.
Яно не толькі каардынавала работу карнікаў як сродак сувязі — яно іх тады і весяліла.
У вёсцы Святая Воля Івацэвіцкага раёна быстрая цётачка Аўдоцця Ермаловіч, у вайну дзіця, а цяпер сама ўжо маці, нават удава з малымі неслухамі, расказвала нам пра гэткую весялосць. Жанчына плакала, успамінаючы, як яны, некалькі малых, схаваліся ў драўляным зрубе пустога, амаль даверху засыпанага калодзежа, аброслага высокім быльнягом, і чулі крык і плач і страляніну — наверсе, у вёсцы, дзе засталіся іх мамы, бабулі, брацікі і сястрычкі, якія самі яшчэ не ўмелі ўцякаць.
Немцы ўключылі ў сваёй машыне радыё, яно грымела нейкай музыкай, галёкала нейкія песні, і дзеці чулі праз гэтую весялосць не ўсё. Не ўсё яны таксама бачылі. Быструю Дзянку, як называлі Аўдоццю Іванаўну змалку, падсадзілі па сценцы калодзежнага зруба, і яна бачыла, — яна дагэтуль бачыць, — як немцы, адных людзей пастраляўшы, мылі ў вялікім цэбры закасаныя рукі, выціралі іх белымі ручнікамі, а потым зноў пачыналі расстрэльваць.
А радыё іх весяліла…
Былі самалёты.