30.06. У славянска-балтыйскi аддзел Нью-Ёрскае публiчнае бiблiятэкi, дзе працуе Зора Кiпель (сярод безьлiчы iншых клопатаў яна выдала ў сваiм ангельскiм перакладзе беларускую «Аповесьць пра Трышчана»), варта наведацца хаця б дзеля таго, каб спраўдзiць словы менскага калегi, якi сьцьвярджаў, што колькi гадоў таму кампутар выдаў яму тут даведку з дадзенымi жыцьцяпiсу, бiблiяграфiяй i паведамленьнем пра тое, што ў яго, калегi, «няма вершаў пра партыю». Тым, каго хвалююць такiя рэзюмэ заакiянскiх дасьледнікаў, магу з усёй пэўнасьцю сказаць: складалi вы вершы гэткага кшталту цi Бог лiтаваў — кампутар дасьць вам адно даведку пра наяўнасьць вашых кнiжак у бiблiятэках ЗША і нi слова болей. Таму супакойцеся й знайдзiце на турыстычнай мапе «The Museum of Modern Art».

Мастацкiм эпiграфам да ўсёй гiсторыi XX стагодзьдзя ўспрымаецца там датаваная 1913 годам карцiна нямецкага экспрэсiянiста Франца Марка «Карова»: велiчэзная чырвоная жывёлiна, у чэраве якой пасецца на поплаве пакуль яшчэ ружовы бычок, якi неўзабаве народзiцца й залье сьвет крывёю. Крывавая аўра твору настолькi моцная, што вы з палёгкаю ўдыхнеце сьвежасьцi, якой вее ад шагалаўскiх сумётаў з старым габрэем над зiмовым Вiцебскам. (Як выказаўся некалi адзiн савецкi мастацтвазнаўца: «евреи, да еще и летают — нам такое искусство не нужно».) На музэйным подпiсе будзе пазначана: «French, born Belarus», што наўрад спадабалася б паэту А. Вазьнясенскаму, якi, гаворачы пра Шагала, любiць згадаць «древний российский Витебск».

Створаны ў 1917-м «Вялiкi мэтафiзык» Жоржа дэ Кiрыко. Мастацкiя практыкаваньнi дадаiста Курта Швiтэрса прыводзяць на памяць прысьвечаны мастаку манумэнт у яго родным нямецкiм Гановэры, — колькi ўзгрувашчаных адзiн на аднаго кантэйнэраў з сабраным на гарадзкіх вулiцах сьмецьцем, прычым сабраным ня проста так, а ў пэўныя днi пэўных гадоў, што акуратна пазначаныя на кантэйнэрах удзячным скульптарам.

Каля палотнаў i аб’ёмных кампазыцыяў Далi хочацца паразважаць над вэрсiяй, паводле якой пасьля фiзычнае сьмерцi мастак трапляе ў сьвет вобразаў, створаных iм у зямным жыцьцi. Калi гэта сапраўды так, дык той сьвет абстракцыянiста Джэксана Полака (як i беларуса зь Дзьвiнску Марка Роткi) будзе суладны, але досыць правiнцыйны: нi вялiкiх мастурбатараў, нi Нарцызавых мэтамарфозаў, нi дасканалых жаночых формаў, няхай сабе й напоўненых канцылярскiмi шуфлядкамi. Напэўна, на тое, каб трапiць у сьвет сваiх вобразаў, заслугоўваюць i лiтаратары. Адаму Глёбусу, магчыма, будзе карысна блiжэй пазнаёмiцца з героямi ягонага «Дамавiкамэрону». А якiя сустрэчы могуць надарыцца ў Сьмiлавiчах, Лельчыцах i Вушачах у паэта Б. Спрынчана! Калявадаёмныя «хищники», чалавек у прастрэленым палiтоне, першы прэзыдэнт РБ...

Пацепваючыся ад народжанага раптам недзе за каўняром халадку, вы пераходзiце да здабыткаў сюр- i iншых рэалiстаў. Цiкава, якую ацэнку даў бы гэтым творам галоўны мастацтвазнаўца вашай краіны? Напрыклад, «Падарунку» Мана Рэя (чорны прас з хiбам прылiтаваных да плоскасьцi цьвiкоў)? Гэта ж элемэнтарна: наклаў у хамяковую клетку цукру-рафiнаду або начапiў на кiвач выразанае з фоткi чалавечае вока — i твор гатовы. I Рэнэ Магрыт — туды сама! Ну якi гэта «Партрэт»: «гусак» зь вiном ды талерка з амлетам, зь якога на вас зь цiхiм дакорам глядзiць чыёсьцi вока? Але — вось загадка! — усе гэтыя iдэйна шкоднiцкiя, антыэстэтычныя i несумненна антынародныя экзэрсісы — хоць ты засiлься — уражваюць i нараджаюць асацыяцыяў незьмерна болей за, скажам, высоканародныя творы народнага мастака М. Савiцкага.

Спадар Шукялойць запрашае мяне ў стары iрляндзкi рэстаранчык «McSorley’s Old Ale House» на 7-й вулiцы. Мiлосьнiкi тутэйшага элю нядаўна адсьвяткавалi 125-годзьдзе ягонае хмельнае таямнiцы. Самой карчомцы два разы па семдзесят. На ўваходзе наведнiка сустракае паведамленьне, якое ў вольным перакладзе гучыць так: цябе яшчэ не было на сьвеце, а мы тут ужо добра сядзелi. Дамiнанты iнтэр’еру — разьмешчаная пасярод залi вялiзная печка кшталту буржуйкi ды аўтэнтычныя аб’явы аб пошуку забойцы Аўраама Лiнкальна (1865 год) з прызавым фондам $50 000.

За кепска пагабляваным сталом вы мусiце выпiць прынамсi два кухлi бясспрэчна цудоўнага элю. Найпапулярнейшая закусь — ружовая настружаная ялавiчына з адваранай бульбай, добра ўтушанай капустаю й кавалкам масла. Гарнiр прымушае ўспомнiць частыя цяпер у беларускiм асяродзьдзi параўнаньнi з Iрляндыяй. «Бульбяныя» аналёгii, што праўда, выглядаюць больш пераканаўча за палiтычныя. Гэта падкрэсьлiвае й партрэт першага прэзыдэнта незалежнай Iрляндыi, якi вiсiць тут з часу яго абраньня. Вы можаце ўявiць, што ў дзьве тысячы нейкiм годзе дзе-небудзь у менскiм цi давыд-гарадоцкiм шынку сьцяну будзе ўпрыгожваць партрэт першага прэзыдэнта Беларусi? Немагчыма ўявiць i тое, каб эмiграцыя ў вынiку страты незалежнасьцi набыла ў нас калi-небудзь такiя сумеры, як у Iрляндыi, насельнiцтва якой паводле перапiсу 1821 году складала 6 мiльёнаў 800 тысячаў, а ў 1970 — 2,9 мiльёна. Аднак ня трэба лiшне драматызаваць i нашае становiшча. Дасьведчаныя людзi сьцьвярджаюць, што па-iрляндзку ў Рэспублiцы Эйрэ гаворыць, у лепшым разе, у дзесяць разоў меней грамадзянаў, чым у сёньняшняй Беларусi па-беларуску. Калi гэта можа нас суцешыць, дык мы не самотныя...

Але да вядомай Багушэвiчавай формулы такую мэтафiзыку не зьвядзеш. Мо варта ўдакладнiць: шмат было такiх народаў, што найперш страцiлi дзяржаўнасьць сваю?.. Напрыклад, шатляндцы. Побач зь iхняй нашая моўная сытуацыя дык наогул выглядае блiскуча. Апрача таго, нiякi, нават папяровы, сувэрэнiтэт iм у блiжэйшыя дзьвесьце-трыста гадоў не пагражае. Карацей, бяз новага кухлю элю тут не разьбярэсься.

На бэльцы над намi прышпiленая добрая сотня значкаў зь дзяржаўнымi сьцяжкамi. Беларускага няма. Няўжо па дарозе ў прыбiральню яго зьняў якi-небудзь заблукалы сюды «вэртыкальшчык»? Афiцыянт-iрляндзец мае iншае тлумачэньне: беларускія значкi часта крадуць людзi з разьвiтым эстэтычным пачуцьцём. Значыцца, у героя нашае вэрсii поўнае алiбi.

Калi ўстанове 140 гадоў, тут мае гiсторыю нават прыбiральня. Рэч у тым, што да самага канца 70-х гадоў (нашага стагодзьдзя) «McSorley’s» разам зь яшчэ дзьвюма нью-ёрскiмi пiўніцамi быў адчынены выключна для мужчынаў. Фэмiнiсткi вялi зацятую барацьбу за свае правы, i нарэшце новы лiбэральны мэр гораду здолеў пратаранiць кругавую абарону: у «McSorley’s» урачыстым маршам увайшоў першы аддзел заўзятых аматарак добрага старога элю. Пасьля парачкi выпiтых пераможцамi кухляў згуртаваныя вакол гаспадара заўсёднiкi-мужчыны зларадна назiралi амаль панiчнае адступленьне трыюмфатарак на зыходныя пазыцыi: жаночай прыбiральнi ў рэстаране не існавала. Прычым яе ня проста не было: з парады адвакатаў гаспадар накiраваў у мэрыю складзеную ў вытанчаным стылi паперу, што, маўляў, дзеля поўнага забесьпячэньня роўных правоў прадстаўнiцы цудоўнай паловы чалавецтва могуць наведваць ня толькi агульную з мужчынамi рэстарацыю, але і яе агульную прыбiральню. Змаганьне ўвайшло ў новую фазу. Пра зьмест лёзунгаў здагадацца даволi лёгка.