3 заключэннем Люблінскай уніі ў 1569 г. закончыўся ў нашай гісторыі перыяд уній, што цягнуўся ад Крэўскай уніі 1385 г. і наступіў новы перыяд — перыяд Рэчы Паспалітай… Такую назву атрымала дзяржава, у якой аб’ядналіся Польшча і Вялікае княства Літоўскае.

Здавалася б, утварэнне такой буйной дзяржавы, якая раскінулася «ад мора да мора» (маецца на ўвазе ад Балтыйскага да Чорнага), дасць ёй магчымасць стаць адной з магутнейшых у Еўропе. Аднак такое не адбылося. I гэта не было выпадковым. Па-першае, гэта аб’яднанне, якое ж да таго насіла прымусовы характар для насельнікаў ВКЛ, не толькі пазбавіла, але яшчэ больш абвастрыла ў аб’яднанай дзяржаве ўнутраныя супярэчнасці паміж рознымі грамадскімі пластамі. Па-другое, тэрыторыя Рэчы Паспалітай па-ранейшаму заставалася арэнай даволі жорсткіх і працяглых войнаў, накіраваных як супроць яе самой, так і супроць суседніх дзяржаў. Таму непазбаўленая ад ранейшых унутраных і знешніх цяжкасцей Рэч Паспалітая праз два стагоддзі і аказалася расцягнутай па кавалках паміж сваімі сквапнымі на чужыя тэрыторыі суседнімі дзяржавамі.

I цяжкасці пачаліся адразу. Ужо раней, як мы помнім, смерць караля Польшчы і адначасова вялікага князя ВКЛ выклікала абвастрэнне супярэчнасцей у Польшчы і ВКЛ, а таксама і паміж імі. Тое ж самае, але яшчэ ў больш абвостранай форме адбылося пасля смерці ў 1572 г. караля і вялікага князя Жыгімонта II Аўгуста. 3 ім і закончылася дынастыя Ягелонаў, паколькі ён быў бяздзетны. Як бачым, існаванне гэтай дынастыі супала з аб’яднаннем ВКЛ з Польшчай. Калі заснавалыіік гэтай дынастыі Ягайла ў 1385 г. пачаў справу аб'яднання, то пры апошнім Ягелоне яна была закончана. Прадбачанне спынення дынастыі Ягелонаў таксама ў ліку іншага прымушала польскія ўлады хутчэй ажыццявіць канчатковае аб’яднанне BKЛ з Польшчай. Яны баяліся, што з заканчэннем гэтага каралеўскага роду, пры якім аб’яднанне пачалося і ішло, можа раптоўна абарвацца пры новым каралі.

Як і заўсёды, у час абрання новага караля кожная больш-менш палітычная сіла імкнулася ўзвесці на пасад свайго стаўленіка. Як ужо нам вядома, асабліва ва ўмовах Рэчы Паспалітай палітычнае жыццё было шчыльна звязана з інтарэсамі канфесій, асноўнымі з якіх былі каталіцкая, праваслаўная і пратэстанцкая. Менавіта паміж імі і разгарнулася перадвыбарная барацьба. Трэба адзначыць, што асабліва абвостранае ў гэты час было саперніцтва паміж католікамі і пратэстантамі. I гэта зразумела. Рэлігійная вайна, якая захапіла ў той час Еўропу, усё больш пагражала каталіцызму, адрываючы ад яго вялікую колькасць насельніцтва ў карысць пратэстанцтва, якое набыло значныя памеры. Пасля аслаблення Ордэна і асабліва пашырэння ў ім лютэранства, Польшча стала найбольшай апорай каталіцызму на Усходзе. Так на Польшчу глядзела і Рымская курыя і таму аказвала ёй усялякую падтрымку. Менавіта ў гэты час каталіцызм трывала ўмацаваўся ў Польшчы, што нямала спрыяла ўзмацненню польскага ўплыву ў суседніх народаў, у тым ліку і беларускага.

Дзеля больш паспяховай барацьбы з пратэстанцтвам рымскі папа Пій V паслаў у Польшчу свайго адмысловага пасла Камендоне. Праўда, пратэстанцтва ў гэты час у Польшчы i BKЛ пачало слабець. Як вядома, у Беларусі на чале пратэстанцкага руху стаялі стрыечныя браты Радзівілы — Мікалай Чорны і Мікалай Руды. Асабліва вызначаўся ў гэтым першы з іх, які меў вялікае ўладаранне ў Нясвіжы. Аднак у 1565 г. ён памёр, што з’явілася цяжкім ударам для пратэстантаў, якія пазбавіліся свайго натхніцеля і кіраўніка. Разам з гэтым аслабленню пратэстанцтва садзейнічала з’яўленне ў ім розных плыняў, у тым ліку і такой радыкальнай, як антытрынітарызм, прыхільнікі якога адмаўлялі дагмат Тройцы ў хрысціянскай рэлігіі. Да слова, такім ідэолагам у гэтай плыні ў Беларусі з’яўляўся Сымон Будны, адзін з прадаўжальнікаў у нас друкарскай справы Ф. Скарыны.

I ўсё ж пратэстанцтва было яшчэ моцным. Гэта трэба было ўлічваць, асабліва па той прычыне, што пратэстанты займалі трывалыя пазіцыі ў сенаце і, зразумела, мелі важкі голас пры абранні новага караля. Вось чаму віленскі біскуп Валеры Пратасевіч запрашае ў Вільню езуітаў — гэту ўдарную сілу каталіцызму. Тут быў створаны іх калегіум, адчыніліся школы, у якіх навучанне было накіравана як выхаванне адданасці каталіцкай веры. З’яўленне езуітаў у BKЛ азначала эпоху больш рашучага наступлення і пашырэння каталіцтва. Цалкам зразумела, што каталіцтва рабіла ўсе намаганні, каб на каралеўскі пасад быў абраны яго прэтэндэнт. I ў гэтых адносінах папскі легат Камендоне асабліва актывізаваў сваю дзейнасць. Найперш у асяроддзі магнатаў. Ён, па-першае, рабіў намаганні для прымірэння католікаў і, па-другое, для распальвання варожасці паміж пратэстантамі.

Але не менш моцнай была ініцыятыва выбрання на пасад польскага караля і вялікага князя BKЛ маскоўскага цара Івана Грознага. Пры гэтым яго кандыдатуру падтрымлівала не толькі рада BKЛ, але і рада Польшчы. Калі для першай, праваслаўнай, важна было бачыць на пасадзе адзінаверца, то для другой больш прывабным было багацце маскоўскага цара, якім бы ён, стаўшы польскім каралём, падзяліўся б і з імі. Аднак усе добра ведалі жорсткае абыходжанне Івана Грознага са сваімі баярамі і таму рашылі некалькі змяніць свой намер, а менавіта запрасіць на свой пасад не самога маскоўскага цара, а яго сына Фёдара. У Маскву быў адпраўлены ганец Варапай, які паведаміў Івану Васільевічу аб смерці Жыгімонта II Аўгуста і аб прапанове выбраць на пасад царэвіча Фёдара. Аднак з доўгага адказу Івана Грознага было найперш бачна, што ён сам хацеў бы ўсесціся на пасад польскага караля і вялікага князя BKЛ. Ён згаджаўся і на заключэнне міру, нават абяцаў вярнуць Полацк, але з умовай, калі яму будзе аддадзена частка Лівоніі, якая належала Рэчы Паспалітай. У заключэнні Іван Грозны прасіў Варапая перадаць панам радным аб прызначэнні да яго вялікіх паслоў, якія б вялі перамовы пра яго выбранне на пасад польскага караля і вялікага князя.

Аднак з прычыны таго, што польская рада затрымлівала згоду на далейшыя перамовы з Іванам Грозным, рада BKЛ толькі праз шэсць месяцаў, у пачатку 1573 г., паслала да яго свайго ўпаўнаважанага Міхаіла Гарабурду. Ён перш за ўсё апраўдваў затрымку з прычыны маравой пошасці, якая лютавала ў яго краіне. Пасля гэтага паведаміў маскоўскаму цару пра жаданне паноў рады ВКЛ бачыць ці яго самога, ці яго сына Фёдара на пасадзе караля Польшчы і вялікага князя BKЛ. Аднак пры гэтым выкладалася ўмова, каб пры сваім абранні ён ці яго сын далі гарантыю не парушаць шляхецкіх правоў і вольнасцяў, а таксама вярнуць BKЛ гарады Смаленск, Полацк, Усвяты і Азярышча. А калі каралём стане Фёдар, то бацька павінен даць яму яшчэ ў прыдачу некалькі воласцей. Як бачым, паны радныя BKЛ, запрашаючы на свой пасад маскоўскага цара ці яго сына, мелі на мэце задавальненне сваіх дзяржаўных інтарэсаў, найперш вяртанне ім забраных Масквой гарадоў і воласцей. Але калі наконт захавання вольнасцей і правоў Іван Грозны згаджаўся як са справай зразумелай, то вяртанне гарадоў ён назваў «пустой справай», бо, як ён казаў, добрая дзяржава не змяншае, а павялічвае сябе. Цар згаджаўся аддаць на пасад Рэчы Паспалітай свайго сына, але з умовай, што Польшча i BKЛ аб’яднаюцца з Масквой і каб у тытуле Фёдара найперш называлася каралеўства Маскоўскае, а пасля Карона Польская i BKЛ. Апроч таго, выказвалася патрабаванне аддаць Кіеў. Праўда, Полацк і Курляндыю ён згаджаўся аддаць BKЛ узамен на частку Лівоніі, якая знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай.

Заслугоўвае нашй увагі тое, што Іван Грозны адмаўляўся ад ранейшых прэтэнзій Масквы на землі да Дняпроўскай Бярэзіны. Менавіта ў той час існавала ўяўленне, што мяжа Літвы з рускімі землямі ішла па Бярэзіне Дняпроўскай. Сапраўды, такая мяжа была, але не па Дняпроўскай, а па Нёманскай Бярэзіне, у даўнія часы па якой ішла мяжа паміж летапіснай Літвой і Полацкім княствам, пра што яскрава сведчыць тапаніміка. Вёскі Палачаны і Літва размешчаны блізка адна каля адной, але па розныя берагі Нёманскай Бярэзіны. Пра гэта сведчыць і тое, што ўздоўж паўночнага (полацкага) боку Бярэзіны маюцца такія паселішчы, як Гарадок, Гарадзілава, Гарадзечна, Гародзькі, назвы якіх гавораць, што ў даўнія часы тут былі полацкія ўмацаванні. Вось гэта Бярэзіна, якая была менш вядомай і была зблытана з Дняпроўскай Бярэзінай, якая з’яўлялася больш вядомай Маскве, паколькі яе войскі шмат разоў яе пераходзілі. Але ў заключэнне свайго адказу Гарабурду Іван Грозны выказаў жаданне, каб ён сам, а не яго сын, быў абраны на каралеўскі пасад. На гэта Гарабурда заўважыў, што Івану Васільевічу будзе цяжка ажыццяўляць кіраўніцтва такой дзяржаваю, паколькі для гэтага трэба будзе ўвесь час пераязджаць з адной у іншую, а таксама, што, выбраны на каралеўскі пасад, ён павінен будзе прыняць рымскую веру. Але гэта было аспрэчана Іванам Грозным. Трэба асабліва адзначыць яшчэ адну прапанову, якую ён зрабіў двойчы. А менавіта: што калі пажадаюць паны радныя абраць яго толькі на велікакняжацкі пасад без Кароны Польскай, то ён гэтаму будзе яшчэ больш рады, паколькі ён хацеў бы гэтыя дзве дзяржавы «трымаць за адно».