— Ел болып бас осуды кксеп жргендеріде, з бастарынан айырылдыдар ма, сабаздарым, — деп шбегі кекете клді. Сйтті де жерде жатан Есенгелді мен Саржанны бастары мен денелерін крсетіп: — бір-екеуі мыналарын зындана апарып тастадар! Ал аландары йытап жатан жігіттерін жайастырыдар, — деді.

Топ жендет р блмеде алты адамнан жатан ш блмені бірінен со біріне кіріп он сегіз жігітті ойша бауыздап шыты. Тек Аыбай мен Ержан аман алды. Оларды баына жендеттер ат ора жаына бармады. Ешік-аа сырты есікті кзетіп тран мосалдау келген жасауылды шаырып алып:

— Сен барып лгі екеуіне «слтандар келді» деп хабар бер деді.

здері есік алдында ктіп алды. арулы Аыбаймен ке аулада кездесуге жрексінді.

Мосал адам ерте кезде аза арасынан оан хандыына сатылып келген л болатын. Аыбайды бауыр тартып, жасырын бір-екі рет тілдесіп те алан. Ол крші аулаа барысымен Аыбайа болан уаианы брін айтты. «Алысанмен р аза боласыдар, тез аттарыа мініп ашыдар» деді. Ендігі айас- ты орынсыз екенін тсінген батыр жендеттермен рыспа боп ылышын су- ырып алып жлынан Ержанды еркіне оймай соынан ертіп, аттара жайда міне сап ауладан шыа берді. йысынан шошып оянып, шылбырына жабыс- ан кзетші жігітті, томардай аяымен теуіп жеберіп, шаласынан тсірді.

ІV

Кншыыс жаты сыны таадай оршай кмкерген крі аратау алыстан ара-ошылданып крінеді. Кей тстары ат жалды, тйе ркештеніп иреледеп жатыр. Селдір бу, жеіл тманнан ада, ашы аспанмен аймаласан атпар тасты ыра, адыр сті кгілдір тартады. Кешкі зауал ша. Аыры сулесін жартас басында ойнатып, кн де батып барады. аратауды батыс жа еісінде иін тірескен алы ауыл отыр. Аралары, рыс кезіндегідей, жаын. ыз емшектеніп атар келген жапар тасты ос адырды ойнауынан блып атып млдір сулы жіішке зен аып жатыр. Осы зенні саасын лдилай алаотан онан ауылды стінен быси жанан шала тезекті ттіні ккке ктеріледі. Кл жаасына ле уа онан кп ауылды біреуі ана кіле а йден. згелеріні дені кнетоз бозылт, араша й, тозыы жеткен лашы, кркелер… Сырт кріністеріне арап блендей бай деп айту да иын. Кешкі жайылыстары бірімен бірі осылып кеткен р ауылды тсында ойдым-ойдым тйе, ара мал. Тек кгілдір далаа бра-бра шимай салып аан жіішке зен бойында сонау тмендегі жалтыраан кл жаасында шашыраан тас трізді жамыратып жіберген озылар мен бірге бірталай ой-ешкі крінеді. Одан рі аратау ойнауына арай боза, ыла тсті йір-йір жылы ала-ла боп ріп барады. Кбі жарау, лынды жылы аз. Шамасы олар алыстаы жайылымда трізді. Ал мынау лын-тайлары ауы-ауы бйірден бліне шапан шаын жылы сауына арнай ауыл маына сталан трізді. Сойыл, ры стаан он шаты жылышыны анда-санда р-рлаан айайы тыны кеште сампылдап естіледі.

Бл екі жыл брын ата-мекен аратау ойнауына, осы жата алан оырат, ыпша рулары мен Бестабалы жеріне кшіп келген асым тре мен Алты, Тоа, Алтай, Уа ауылдары еді. Сонау ортадаы бозаынан ашылы басым елу й асым трені ауылы. Абылайханны бел баласыны бірі бола- нымен асым тре асан шонжар емес, сондытан бл мада рген малды да арасы оай-а кзге тседі. Уа, Тоа, Алты да Арынны зге руларына араанда шаын ауатты рулар. Оны стіне Араны кк шалынына йренген мал, аратауды ши мен ккпек араласан бозаын жерсінбей, блендей рбіп, сіп кете алмаан.

Осы ауылдарды азырт жаындаы бір биік тбе басында бір адам тр. ой-озысы маырап, балалары жылап азан-азан болып жатан ылдидаы жрттан ашып шыандай.

Сонау кз шында ноаттай болып крінген кк тйындай иялы лдеайда алыстап кеткен.

Бл — орта бойлы, ке жаурын, арытау тарамыс денелі, жатаан келген ат жаты сары ср кісі. Сл ызылт тартан ыран кзді, жуан балуан мойынды. Ашы жзіне жараса біткен сл келтелеу ыр мрныны астында шаын ана мрты бар. ою шоша саалы сп-сйір. Саал-мрты кгірт сары. Басында жара тысты ндыз тыма, ара мапал жеіл ндыз ішігіні сыртынан бозылт тйе жн шекпен жамылан, Аяында ата мінуге ыайланып тігілген орта оныш кк салмен рнектелген саптама етік. Отыран отырысында, тран трысында ілтипатты пен ткаппарлы атар аарылады. Сл шегір тартан ткір ыраы кзі араанда адамны ту сыртынан ткендей. Сара имылы, жмыла біткен жіішке еріндері, аз сйлеп, кп тыдайтын адамды сездіреді. Егер тласына, кіл райына араса ішінде тнып жатан лкен аыл, блынып сырта шыысы келген жігер барын асы.

Бл Абылайханны немересі, асым трені ортаншы лы Кенесары еді.

Кенесары осы тбеге шыалы едуір мезгіл ткен. Ол азір алы ойда. Есіне кешегі Нысанбай жыршыны сзі тсе берді. Ел аралаан рі сыншы, рі жыршы Нысанбай аын, а кигізге малдасын рып отырып ап, асым трені алдында Шыыс шежіресіні біраз жерін исса етіп айтып берген.

Ол монолдармен іргелес Керле, Онон зендеріні бойында кшіп жрген Керей руыны алайша Шыысханны алашы жемі боланын кірене жыр етті. Бір мезет Орхон, Ом, Ертіс зендеріні жаасындаы Найман, одан тмен, осы кнгі Сарыараны солтстігі мен батыс ірін жайлаан Алшын, ыпша руларыны Шыысхана алай баынанын желдірте тті. Содан кейін Арын, Найман, Керей, ыпша, оырат, Алшын сияты белді руларды Шыысханны лкен баласы Жошыны лысына баынып, Батуханны Алтын Ордасыны негізін аласанын, Сарыара мен Еділ, Жайы бойын еркін жайлаанын бір шолып кетті. Жетісудаы йсін, Дулат, Жалайыр руларыны Жаатай рпатарыны иелігіне аланын да жыр етіп тті.

Енді Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екпіндете рып Жаатай мен Жошы рпатары нешеме жз жыл бойы осы шы-иыры жо ке даланы билегенін матан етті. Алайда бірімен бірі хандыа, баа, жерге таласып рсуа боп, Алтын Орда ыдырааннан со Жошыдан шыан Керей, Жнібек слтандар Шу бойында лімсатан бері келе жатан Арын, ыпша, йсін трізді, кне тайпалара бірте-бірте Уа, Тараты, Керей, Найман, оырат, Дулат, Жалайыр, Бестабалы секілді тркі тілдес руларды осып аза хандыын ранын мада етті. Содан кейін Жнібекті баласы асым ханны кезінде азаты айбынды ел боланын бір матаныш етіп берген. Нысанбай жыршы сл дем алып шежіреге айта кшкен. Бл жолы асым ханнан со азатар аз уа таы да быж-тыж болып келіп, тек Ханазар кезінде ана айтадан бас осып, іргелі ел боланын, Туекел, Есім, з Туке хандарды тсында тасы рге домалаан, сырт дшпандар шеніне келе алмаан айбынды мемлекетке айналанын кзі от шаша отырып жыра осты. Ке байта жерді алып жатан ш жзден ралан елді ауызбірлігі кшті боланын, немі бір жаадан бас, бір женен ол шыарып отыранын дріптей келе:

Арын болса Алтай бол,

Найман болса Матай бол,

Алшын болса Адай бол,

Бл шеуі болмаса,

айсысы болса сонысы бол,

Мейлі дай бол! —

деп аза еліні е жауынгер руларын шашпауларын ккке ктере бір шыр-ап, осы бірлестік Туке хан лісімен таы бзыланын, р тайпа слтандары хандыа таласып елді шырын кетіргенін айтып берді.

Содан кейін Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екілдете жылатып, іле-шала аратау мен Шу, Сарысу мен Сыр бойын жайлаан алы азаты алай Жоар ханы Сыбан Раптан шауып, «Атабан шбырынды — ала кл сламаа» шыраанын маам етті. лы жз бен Кіші жзді кп ауылдарыны Арал мен Атырау теізіні жаасына, ал Орта жзді Есіл, Нра, Тобыл зендеріні жоары саласына кшкенін дейі тотай айтып кетті. Алдымен Кіші жзді ханы білайырды, бір жылдан кейін Орта жзді ханы Смекені Россия патшасына баынанын, сонан «Атабан шбырындыдан» отыз ш жыл ткеннен кейін ытай патшасы бір миллиона таяу алматы ырып Жоар хандыын ртанын бір млім етті. Осы шата Найман, Керей рулары брын- ы зіні ата-мекен жері Тарбаатай тауы мен ара Ертіс бойына кшіп кеткенін мам уеніне сала зарлана алды.