Орта Сыр, Шу, Сарысу азатарыны басын осуа сіздер ммкіндік берсеіздер, Ая Сыр, Арал теізі, стірт, Маыстау азатарыны бізбен бірігуіне Хиуа ханы арсы болмас деген мітіміз бар. Хиуа хандыыны Россия империясынан ораныс ететін алдыы шебі азаты жері емес пе?

Он тоызыншы асырды бас кезінде, Мхамед Рахым ханны тсында Хиуа хандыы лкен мемлекетке айналан. Солтстікте Сырдарияны Арала ятын саасынан бастап Отстіктегі Ауанстан шекарасына дейін осы хандыа баынышты болатын. Бан Мхамед Рахым мен оны кесі Елтезер азаты алауыздыын пайдаланып, Сырдарияны Арала ятын саасын, Арал теізіні маайын, стірт, Маыстауды, сол жерлерде паналайтын Кіші жзді біраз руын зіне баындырып алан. Хиуа ханыны арамаындаы азатарды крген кні, оан хандыындаы азатардікінен де сораы еді. ит етсе ырып-жойып, байлап-матап Ауанстана апарып, атынын кдікке, еркегін лдыа сататын. Бір ана мы сегіз жз жиырмасыншы лу жылы Хиуа ханыны скері аза ауылдарын шауып, жздеген адамдарын лтіріп, алпыс бес мы ойын он бес мы тйесін, жеті мы жылысын, мыа жуы слу деген ыз-келіншектерін тартып алып кеткен. Кіші жз ауылдары Хиуа хандыына арсы талай рет бас ктерген. Біра жігері м болып, дегендеріне жете алмаан.

Бір мы сегіз жз жиырма бесінші, Тауы жылы Мхамед Рахым лгеннен кейін Хиуа ханыны таына оны лкен баласы Аллал отырды. Табынды басарып келген Айшуа лы Серазы слтан осы Аллала жалыз ызын беріп, Хиуаны ол астына кіріп, соны арасында Кіші жзді ханы аталан.

Біра бл кезде Россия патшалыы Хиуаа да кзін тіге бастап еді. з хандыына ауіп тнгенін сезген Аллал екі мемлекетті ортасында жатан стірт, Маыстау, Арал теізі, Сырдарияны ая шенін жайлаан аза ауылдарын Россия патшалыына арсы ойып, зіне алан етуді кздеген.

Есенгелдіні айтып отыраны осы екенін шбегі де тсінеді. Сйтсе де слтандарды тпкі сырын аша тсейін деген оймен:

— Жарайды, оан ханы мен Хиуа ханы аза аайынны пайдасын жотап лы жз бен Кіші жзге з бастарын осып жаса жинауа ммкіндік берсін делік. Біра, б да аз кш ой. азата сан жаынан Орта жз басым. Бізді есебімізде араткел, Семей, Торай, Жайыты солтстік пен кншыыс шебінде, аздаан Кіші жзді руларын осанда бір миллион сегіз жз мы жан бар. Тегіс Орта жз десеіздер болады. Ал сол Орта жз айда алады?

— Кіші жз бен лы жз басын біріктірсе Орта жз орта жолда алмайды. — Есенгелді шын ойын айтты, — Абылай атамызды ш жзді басын осып, а туын тіккен жер емес пе, креске дайын тр.

шбегі жымия езу тартты.

«Дмелері алыста екен! рине бар азаты басын остырып ойса сендерге оан да, Хиуа да ттеп бере алмас. Россия айдаары да оайлыпен жта алмас. Жо, ымбатты слтандарым, біз сендер ойлаандай аыма емеспіз. Россия да, оан да, Хиуа да сендерді майшелпек етіп асай бергісі келеді. Оан азаты малы да, жері де жетеді. Бізге сендерді бір боланынан алауыз боланы тиімді».

Алая Бегдербек бл ойын таы да жасырып, клімсіреген стіне клімсірей тсті.

— Бан Серазы хан алай арайды? Орта гізден оаша бзау арты демей ме? Бкіл азаты біріктіргеннен грі Кіші жзді зіні бауырына басып отыранын жасы крсе айтесідер? Онда Аллал хан айын атасыны сзін жерге тастай ала ма? — шбегі иылдай тірік клді. — зі жас тоалын жасы креді дейді ой. Кейде ойматай дниені алтын айматан да арты ны болатын деті…

— Серазы Кіші жзді ханы емес. Аллал оан ондай ат бергенмен Сер- азыа тек Табын мен Шекті рулары ана баынады. Бны зі екі шты жйт. Табын руыны кпшілігі азір Жоламан слтанны соында…

«Бсе, зім де ойлап ем, зі аза бола тра бір тайпы ел алай бір хана баынып жр деп… Жоламан дегендері де осы асым тре балалары секілді, з алдымыза ел боламыз, хан боламыз деп кксеген біреу шыар».

Біра шбегі Жоламан жайын тез мытты. Ол сзді кенет клкі-сыа арнаа брды.

— кесін бір тайпа елге хан етердей Серазы мырзаны ызы андай еді? Басы алтын, арты кміс пе екен?

Мндай сраа жауап беруді ар кріп Есенгелді де, Саржан да ндемеді. Бларды ренжіп аланын аармаандай шбегі клімсіреген алпында:

— аза слтандары хан болуды жеіл дісін тапан екен, — деп алжыдай тсті. — Ммкін асым трені де слу…

Саржан олын семсер сабына алай апаранын аармай алды. Есенгелді сабырлы имылмен Саржанны арын ысты. Бегдербек срланып кетсе де, ештее сезбегендей клімсіреп сзді бтен жаа брды. — Ммкін асым трені Серазы секілді хандарды жатырмауыны бтен де себебі бар шыар. ызын беріп, хандыты сатып алу — слтандара насымды іс емес ой.

«Жо, жо, деді біра, ол ішінен, кенет бойын алып кеткен дірілін зер басып, бларды кзін тез рту керек… япырмай, кісі абылдайтын йге арулы адамды кіргіздірмеуді брын алай ойламаанмын? Бны бдан былай арай атты еске алу керек екен. Кім біледі, ашу стінде Саржан секілді бір ноай…»

шбегі зіні аат сйлеп аланын бірден аарды. Намысой Саржанны оыс имылынан іштей жаман шошыды. Енді ол бдан рі слтандармен гімелесуді еш ажеті жо деп тапты. Брі де айын болды. Тек слтандар сес алып кетпесін деп брынысынан да бетер клімсірей тсті.

— Ел амын ойлаан ер азаматтарды ашуын да, кпесін де тсіне алмаса алай жрт билей аламыз? — деді ол ана екеуіні бетіне ашы жзбен арап, — Саржан мырза, сізді кйігіізге де тсінем, сол себепті кейбір ызба сздеріізді де кешірем. збек азаа дос ел. Дос болмаса Ммет лім шбегі алты мы скерін ертіп Араа бара ма? — Ол енді яландай жерге арады, — олынан келмеген іске ол айыпты емес. Ммет лімні кнсін кешірідер. Ал сіздерді тілектеріізді бгін кешке хан иеме жеткізем.