Бл — осы кпті олбасшысы. Табын руыны биі, мы жылы айдаан слтан Тіленші лы Жоламан батыр еді.

Ол кенет иядан ызыл тлкі крген бркіттей, оыс имылмен ала мтылып барып тотады. Аына сл ызылт ан тараан лкен ыраы кздерін ккжиекке адап тырп етпей мелшиді де алды. зге жрт та солай арай кз жіберді. Енді олар да Батыс жатаы а шадаты крді. рі-беріден кейін соынан шаа кме сызылта шауып келе жатан салт аттыны бріні де кзі шалды.

Бл кезде алтын сулесін адыр, тбені басында жамыратып кн де батып кеткен еді. йелдер шапа удан от ттатып азан ктере бастаан. Кшті р жеріне кк ттін клбей шып, жртты кбі кешкі жабдыа кіріскен.

Тбедегі шаын топты кзіне тскен салт аттыны енді бар ауыл крді. Барлы назар ша шыан жаа ауды.

Кбіні жзінде міт нры ойнап шыа келген. Кей кілде кмн да бар. р тстан міт, жорамал аралас дауыстар естіле бастаан:

— О дай, жасылыа болса игі еді!

— Асарбас, асарбас!

— Тым крт келе жатыр-ау!

— Артынан жау уандай!

— Жо, уаныш келе жатан жан трізді!

— Аузыа май!

Астындаы сліктей жараан ыла бедеуі ара терге малынан кісі Жоламандар тран тбені етегіне келіп тотады. Алыстан шапан жйрік екі бйірі солылдап, отын-отын дем шыарып, екі танауы желп-желп етеді. стінен шыан а тада кбік жерге лпілдеп, зіліп-зіліп тседі. Ат стіндегі ара торы, жас айыдай берік, шымыр денелі жігіт екі иінінен демін алады. за шабыса шыдамды болу шін ара санынан бастап кеудесіне дейін бар денесін ттастыра ыл аранмен айыш-йыш шандып тастаан. Тек екі олы ана бос. Ерні кезеріп, кн шалан оыр жзін ашада сор топыра жапан. Біра отты кздері шын атып жалт-жлт етеді.

— Жарыным-ау, жасылы па, жаманды па? — деп Жоламан елегізе таяды.

— Жаманды, кке, жаманды! — деді жігіт тілі крмеле зер сйлеп. — Бізді уып Орынбордан алы скер шыыпты!

— О, тоба…

— Не ылмайсы дейді сонда бізге?

— ай тста екен шыан ол?

Жоламан тнеріп кетті.

— Бізді хатымыздан не хабар бар?

— зір еш хабар жо.

— Таы да баяы деттеріне басан екен ой, — деп Жоламан жас жігітке арады. Смбідей слу бедеуіні стінде орасын йан лжа асыындай берік отыран осынау жас жігітті сымбатына сйсінгендей кзінде бір суле жалт етті де, кенет рлеп сндірілген білте шам жарыындай жо болды. Ол лгіндегідей емес, ішкі ахауалын сабыра жедіргендей:

— Ж, енді атынан тс, шаыды а, — деді, — сонсын брін тптештеп айтып берерсі. — Жоламан жанындаы асаалдара брылды. Сір, блар ел бастаан аылгй, ізетті адамдары болуы керек. — Суы хабар срымызды ашырар лей болмай тра трсын, — деді ол. Енді оны ні шиыршы атан ажырлы шыты, — кеескен жн.

— И, мндайда иек артпа жол табар аыл керек.

— Ана, Шекті, Жаалбайлы, Шмекейлерді де жасыларын шаыран абзал.

— Дрыс лебіз.

— Кппен кеесіп шешкен тон келте болмас

— айрат, анат, сендер ана Маметлі, Тайман, Жсіпали асаалдар-а хабар берідер, Жетіарашы шміштене осы арада табысайы.

— Мал.

Егіз озыдай томпиан екі бала жігіт жрттан блініп шыа берді.

— Сір, ркер тарар кезде ктерілерміз, — деді Жоламан асындаылара, — тн атар алдында жрт кз шырымын алсын.

— Жн ой.

— Шай-суларыды ішіп айта оралыдар. атын-алашты рейі шар, суы хабарды білдірмедер.

— Табылан аыл.

Асаалдар тарай бастады. Жоламан хабаршы жігітке:

— Байтабын, жені кзіне крін де мені асыма айтып кел. келген хабарыны мн-жйін тегіс айтып берерсі, — деді.

— Жарайды.

Жоламан жалыз алды. Ымырт жабылып тн араысы оюлана тсті. Алыстаы ккжиек стінен алабртып табатай боп ызыл жалын ай крінді. Жоламанны ішін ртеп бара жатан ып-ызыл ашу шоындай. Смды хабар, ел басына тнгелі тран бліншілік тмен тыртып жіберген Жоламан енді есесін басан салматы кейін серпіп тастаысы келгендей кенет бойын жинап алды.

— Ереуіл ата таы да ер салатын кн туды, — деді кйіне дауыстап, — халы кегіне суарылан а семсер жзі малмай бетімнен айтпаспын.

Жоламан батырды блайша серт беруіні ерекше себебі бар. Табын — аса бай ру емес. Кп жылдан онар клі де, шар кгі де Електі А Жайыа яр саасынан бастап, Рын мы мен шзенні мала жайлы, бидайыты, бозды шалар жаасы болатын. Бл ара ежелден-а аза жері саналатын. Россия патшасыны ана жылдардаы рсаты бойынша Кіші жз Жайыты ары бетінде де мал жайып, шп шабуа ерікті еді. Ал 1810 жылдан бері арай бл жай бзылып, патша кіметіні отаршылы саясаты Табын руыны ежелгі мекені осы Елек бойына да ол суа кіріскен. Елек сорындаы тзды Россияа жеткізетін жаа жол салудан басталан рекет Жаа Елек пен Орынборды арасына жиырма тоыз бекініс орнатуа дейін барды. Бірте-бірте шзенні бойы мен Рын мыны жаалыы да казак-орыстара берілді. Бл аралара бекіністер, алашытар салынып, Табын руы біртіндеп зіні сегіз мы шаршы шаырымдай е оды мал жаятын жерінен айырылды. Міне, осы оиалар Жоламан батырды ата онып алы Табынды соынан ертуіне себеп болды. Жоламан е алдымен патша кіметінен жерін ан тгіспей тату-ттті келісіммен алуа ниеттенді. Осы мітпен ол 1822, яни Жылы жылы Орынборды скери губернаторы Эссенге ата-мекенімізді айтарып бер деп хат жазды. Бан еш жауап келмеді. Эссен жауап орнына азатарды ма арай сырыта тсу шін есаул Падуровты бас етіп арнаулы жаса шыарды.

Азантай адаммен аттанан Падуров ола тсті. Эссенні ылыын орлы санаан Жоламан Петербургтаы Бірінші Александр патшаны зіне білазыны ріназы слтаны мен Сырым батырды баласы Жсіпті укіл етіп жіберді. Патша бларды абылдамады, рі Петербургтен айта шыартпай ойды.

Бір жыл ткеннен кейін Жоламан Эссенге таы хат жазды, зіні ата-мекен жері жайындаы тінішін айта келіп, ріназы мен Жсіпті, Орынбор трмесінде жатан нда баласы Тленбайды оя берсе, есаул Падуровты босататынын білдірді. Бл хат та жауапсыз алды. Бір ай ткеннен кейін бден кйінген Жоламан Эссенге шінші хатын жолдады… скери губернатор бл жолы да жнді жауап бермеді, тек олындаы ттындарды тлеуі деп ш жз жиырма жеті сом аша жіберді «жне бдан былай арай арамыздаы келіссз Серазы хан арылы жргізілсін» деді сол слесо алпында.

Бл орлыа шыдай алмаан Жоламан аырында ата онды. Соынан сарбаздарын ертіп, ш жыл бойы Елек маайына салынан бекіністер мен жаа орнап жатан алаларды шабуылдаумен болды.

Бан жауап ретінде патша кіметі жаса стіне жаса шыарды. О-дрілі мылты пен кк рыш ылыша шыдай алмай Жоламан скері сан жеілді. Біра туан жерді ке даласы оран болан жігіттер ашан да кп шыына шырамай тылып кете берді.

Жайыты кншыыс жаына шегелді олын мол сып желіккен патша кіметі енді Ор мен Троицк аласыны арасына жаа жол салды. Осымен байланысты Арын, Алшын, ыпша руларыны он бес мы шаршы шаырымдай е шрайлы жерін басып алды. Бл рулар енді кешегі з жерінен бгін шп шауып, мал оттатуа рсат алу шін патша ызметкерлеріне кп аша тлейтін болды. Мал айысы — жан айысы дейтін аза ке жайлау, шалынды даласынан айрылып, не істерін білмеді. Аырында барып А Жайы зені мен араткел ортасын жайлаан Арын, ыпша, Алшын, Найман, Уа, Керей рулары ауы-ауы а патша отаршылы саясатына арсы ереуілге шыа бастады. скер тран бекіністерді шауып, а патшаа берілген, Россия империясыны ол астына кіріп алан Бкей, Ули, Смеке тымдарынан шыан слтан-правительдерді ауылдарын талады. Алайда зара баасты, бсеке, алауызды сияты дерт жайлаан бл руларды оан-лоы ереуілдерін, аза даласыны р тсына скерлі бекініс орнатып лгірген патша губернаторлары басып тастап отырды. Жайы зеніні кншыыс жаындаы Орта жз бен Кіші жз рулары ткен жылы ана жаппай бас ктерген еді. Бл 1835, яни ой жылы ереуіл араткел мен Жайы арасындаы е лкен ереуіл болды. Біра бл ктеріліс те нтижесіз аяталды. Алайда ол бастаан батырлар енді жауды жеке шауып жее алмайтындарына кздері жетті. Бкіл азаты бірігуі керек екенін тсінді. Біра ш жзді азаын тегіс кім басарма? р ру жеке отау тігіп зі би, зі ожа болысы келді. Орта гізден — оаша бзау. Бл р руды басты адамдарына олайлы. Сондытан олар енді біріктіруден грі бытыратуа мар. рине, р рудан шыан алуан-алуан ол бастар батыр, топ жарар шешен бар, біра бар руды таымы толар, аылы мен ерлігіне бас рар бірде-бір ксемі жо. ала берді, р жзді бас иер батыры да жо. Батыр дегендері тек з рулары шін ана. Мндай жадайда бар азаты басын кім осады? Кім тласы болады?! Сондытан да кп жрт Атабан шбырындыдан со азаты ел етіп айта ктерген Абылайханны рпатарына кздерін тігуде еді. алматарды бетін айыран со, за жылдар бойы, Орта жзді шын мнісіндегі міршісі болып келген Абылайды ш жзді бас ктерер адамдары 1770 жылы а кигізге ктеріп хан сайлады. Біра Екінші Екатерина патша зіні 1778 жылы 24 майда берген Указында оны тек Орта жзді ана ханы етіп бекітті. Неге Абылайды тінішін абылдамааны жайында осы Указды Орынбор губернаторына жолданан сол жылы жиырма бірінші сентябрьдегі сенат коллегиясыны хатында крсетілген. Онда бар азаты бір хана билетіп, басын осуды ауіпті екенін ашып айтан. Таы осы хатта Абылайды Россия императорына баынанына патша бекінісіні бірінде антын бергеннен кейін ана оан ханды грамотасы мен ндыз ішік, тлкі брік, кміс ылыш тапсырылсын делінген. Біра Абылай патшаны бл талабын орындамады. Указбен танысуа зі келмей, аасы Жолбарысты жіберді. Ол сендерге баынамын деп Россия мен ытай императорларын бірдей алдап, ал шын мнісінде лкен Орда ханы болып жре берді. Біра бл кезде білайыр, Нрлі рпатары басар- ан елдерді кбі патшаа шын баынан-ды. Ал Абылайхан лгеннен кейін 1782 жылы хандыа оны лкен баласы Ули бекітілді. Ол бірден Россия патшасыны отаршылы саясатына мойын снды. Ал Абылайды зге рпатары, сіресе алма йелінен туан баласы асым тре бан кнбеген-ді. Абылайды ш жзді бірдей аузына аратан ханды мртебесін кксеген асым тре, оны лкен балалары Есенкелді, Саржан алыс-жлыстан бір кн тыйылмаан… алы бара Шыысхан рпатарыны мндай шерменін айдан білсін, зіні туелсіздік тілеген, жерін ораан кресіне Абылай рпатарыны ежелгі арманы сйкес келіп, басымызды осылар осар деген мітті ккейлеріне тмардай таан. Бл кезде патшаны отаршылы саясаты шегіне жетіп, аза еліні ай тсында болса да ереуілге шыандар тобы кбейе тскен. Мы бла осылса зен болады. Басара білер кісі болса мына ру-ру боп ктерілген, туелсіздігін асаан халы бір туды астында біріксе, длей толынды теіз трізді ажайып кшке айналуы сзсіз. Ал сол кшті кім басарады? асым тре балалары сонау аратау маында. Жне азір оларды тасы рге домалайтындай халде емес екенін бкіл Ара, Жайы біледі. оанмен тіл табысар кн бар ма? Тіл табысан кнні зінде оны рісі за боларына кім сенеді? Былтыр жаздаы Ташкент шбегіні ылыы таы айталанбасына кімні кзі жеткен? Сауда адамында птуа жо, аза елін садаа етіп, з пайдасын кздеп отыран сонау алыстаы оан ханына сенгенмен не пайда? Сенбегенде не істеу керек? Россия патшалыымен біріктік дегенді сылтау ылып, ел-жртын анап жатан ара-зын слтандарды жемі болуа кне бересі бе? Кнбеске шара бар ма? Іш азандай айнайды, кресуге дрмен жо. Ора тірелген жеріміз осы шыар. Енді аяыды еппен баспаса омаатаны.