— Оы. Білім алып тезірек айт, — деді ол бір сзінде Есіркегенге, — сендердей кзі ашы азаматын ктіп отыран елдері бар.

— Петербург бізді кім етіп дайындайтынына кімні кзі жеткен, — деді Есіркеген генералды жылы сзі кілін тебірентіп, — ммкін менен де войсковой старшина Лебедев секілді орысты бір аншелек офицерін істер…

— Жо, сен ондай жола тспе, — деді шын ойымен генерал Генс, — Петербургте демократшыл, аыл ой иесі кісілер кп. Солара жаындай біл. Олар сені анды жола салмайды…

Есіркеген а-та. Орыс генералы. Айтып отыраны патша генералына жат ойлар. Оны есіне баанаы жігітті «бл жанаралды зі ызы адам…» деген сзі тсті. «Рас ызы адам болуы керек… Бір ретте шын а жрек жан… лде менімен жай алжыдасып отыр ма? Солай секілді… А жрек адам болса, Крібай шалды аулын неге шаптырды? Сондаы жазысыз тгілген анда мны да лесі бар емес пе?!»

Крібай шалды аулындаы крініс кз алдына елестеп кеткенде Есіркеген зін зі стай алмады. Болан уаианы генерала тегіс айтып беріп, «бан кім айыпты?» дегендей Генсті бетіне арады.

Генерал н-тнсіз за отырды да, лден уаытта барып:

— Мексика, Перу жерлерін испандытарды алай билеп аланын естігені бар ма? — деді. Конкистадорлар жергілікті жртты бірін алдырмай ырма болан. Тіпті азіргі Америка, Англия отаршылдарыны саясатын алса онда да сол иянат. Блар да бір индеец, бір негр алдырмай дниеден жо етуге дайын… Индеец пен негрді біржолата ртып жіберуге тек ара жмыса, плантациялара тегін пайдаланатын кш керек… сондытан ана оларды л ретінде резервацияларда амалсыз стауда… Егер орысты Горчаков, Скоблев секілді генералдарына салса осынау ке далада бірде-бір аза алдырмауа бар. Біра блар орыс халы емес, орыс халы тгіл саналы оыандарына да жатпайды, блар Николай Палкин секілді отаршыл патшаны ауыр кржілері. аза басына тнген осындай ауыр кржілерді біз шамамыз келгенше жеілдетуге тырысудамыз. Біра бірден бар ойыды іске асыра алмайсы, — ол сл тотап айта сйледі. — зірге біз азбыз, олар кп. Халы лі оянбай жатыр. Сондытан мндай лкен кресте жааы сен айтандай уаиалар болып трады. Біра азата маал бар ой: «Битке кпелеп, тоныды ота салма» деген, а патшаа кпелеймін деп орысты демократшыл адамдарынан безуге болмайды. Сен де безбе, йткені олар аза секілді кішкентай лтты лкен айысына орта.

Есіркеген генерал сзінен лкен сер алса да ндемеді, ауыр жарасына шипа тапандай, тыдаан стіне тыдай бергісі келді.

— Тбі, — деді генерал Генс, — аза халы орыс халымен достасады… Ал оан дейін патша азамны дегені болады. аза жерінде оны отаршылы саясаты рі кеткенде енді бір жиырма жылды ішінде аяталады. Кш азір Россия патшасыны жаында. Россия отаршылы саясаты дегеніне жетпей тотамайды. Ал з масатына жету шін а патша аянбай ан тгуге бар. Сондытан осы жиырма жылды ішінде ан нерлым аз тгілсе, сорлым бл иянат аза халына жеіл тседі. Біра мны басы Кенесары боп пайды. Оларды имылы пілге рген анден кшікпен те…

Дл осы кезде Алтыншаш пен Кміс келіп сз блініп кетті, біра Генсті айтандары Есіркегенні жрегінде ран сзіндей жатталып алды.

Кміс Есіркегенді туан аасын кргендей кзінен жасы парлап, шаын жая амандасты.

Амал не, за сйлесуге ммкіншіліктері болмады. Есіркеген ертеіне Петебургке жедел баратын жмшіктермен бірге жріп кетті. Тіл шында айтылмаан сыр, кілде шешілмеген жмбатар кете барды.

ІІІ

Бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы, ыркйекті жетісі кні, Алашаханны бейітіні басында ш жзді асаал, билері жиналып Кенесарыны а кигізге салып, хан ктерді. Бл кезде Иосиф Гербурт-Жсіп Тор- айда еді. Кенесары хан болды дегенді естігеннен-а Жсіп атты ренжіді. аза еліні патша отаршылы саясатына арсы кресін Кенесары з арманына жетуге пайдалананын енді тсініп, ктерілісті келешегіне ауіптене арады. «Кенесарыны хан болуы, оны з арманына жеткен жері, біра бл халы ереуіліні біткен жері. Енді жрт зіні бостандыы, жері шін емес, Кенесары ктерген жасыл тулы хандыты ораймын деп алысуа мжбр болады. Бдан рі соынан ерген ел кннен-кнге азая тседі. Аырында ккейкесті тілегіне жете алмайтынын ан халы одан біржолата безеді. Бара жрта бдан былай арай Кенесарыа еріп ырыланша, жан сатау шін Россия империясыны ол астына кірген жн. Брібір Россия империясы Кенесарыны хан етіп оймайды. Ерте алы олмен шабады. Халы мны нерлым тез тсінсе, оан Россия патшалыына сорлым баыну тиімді. Біра осыны халы тез тсінер ме». Халы ктерілісіні тбі барып феодалды, ханды тартыса айналанын крген Иосиф Гербурт-Жсіп енді Кенесары ордасынан кетпек болды. Біра он жыл мірі ткен, жанындай жасы крген аза елін басына атерлі кн туан кезде тастап кетуді ретін таба алмады. «Хан болып шыан биігі — лаан зы екенін Кенесарыны зі тсінбеген кнде де оны жанында Таймас, Сида ожа секілді аылды адамдар бар емес пе, олар неге тсінбейді? Е болмаса солармен сйлесейін, содарынан елін, жерін орап ерген алы бара Кенесарыны алдаанына кзі жеткенде блардан ол зетінін айтайын. Ммкін аыл айтар треге», — деді ол ішінен.

Біра Жсіп екі жадайды еске алмады. Бірі Кенесары бес жыл рыс-айасты ішінде, з маына тар жол, тайа кешу кн туса тастап кетпейтін, йгілі батырлардан, тре тымы туан-туысандарынан табанды серіктер жинап, оларды жмылан жмырытай, тастай етіп стай білді, Бл батыр, слтан, билерді райсысыны соында аз болсын, кп болсын жеке ауылы, руы бар. Рушылы бден анына сіген аза батыры, биі айда бастаса сонда барады. Кенесарыны асында мндай серіктері бар деген сз — елі бар деген сзбен тедес. Хандыа, мансапа, баа таласатын адамдарды е алдымен маайына зін сатпайтын табанды кісілерді жинап алуы ежелгі деттері. Мндай тіректерсіз андай аылды айраткер болса да ойлаан масатына жете алмайды. Кенесары да бл дісті жасы пайдалана білген адам. Оны бір мытылыыны зі де осында еді. «Тек Байтабын батыр ана ши шыаралы жр ме, алай дейді ішінен слтан, егер кзім шын жетсе…» Екіншісі: брын баса лгіде мемлекет болып крмеген, лі де феодалды, рушылы сатыда жрген аза еліне ханды деген ым — жеке ел болып, зіні жерін, еркіншілігін сатау деген ыммен бір. алы бараа хан сайлау деген ым, оны жеке ел болып ксемімізді сайлады деген ыммен штасып жатады. Осындай тсініктегі алы бара, алашы кезде зіні Россия патшасыны отаршылы саясатына арсы бас ктерген имылын аырында кеп бостандытары шін емес, Кенесарыны хандыы шін кресіне айналып кеткенін аармады. Шынында да Россия патшалыына баындым деп бітім істей трып Кенесарыны зін хан ктертуі, ел амын емес, з амын ойлауы еді. Бл бамар слтанны ана трагедиясы емес, бостандыты кксеп алданан халыты да трагедиясы еді. Осы трагедиясын тсінбеген ел Кенесарыны соына еріп таы да бес жыл кресті, аырында ана батып ырылды…

Кенесары озалысыны енді халыа аншалы ауіпті екенін тсінген Гербурт-Жсіп асым баласыны андай кшті адам екенін де енді ана ты. «Тарихты р сатысында, халы арманыны бір тоысан тйінді кездерінде осындай адамдар туады. Олар здеріні масаттарына жету шін халыты да, тарихты да, брін де пайдалана біледі. Бларда да р ана аныпезерлік, адамды аямасты ана емес, аыл да, амал да мол келеді. Кенесары да соны бірі. Егер осындай адам миллиондаан халы бар лкен елге жаратылса айтер еді? Азантай аза халын анша ана батырса, лкен елді де сонша ана батырар еді. Онда Кенесары озалысы кішкентай ел емес, лкен ел трагедиясы болар еді. Халыны кішкентайлыынан бл елді лкен трагедиясы зге жртты кзіне кішкентай трагедия болып крінеді. Сондытан да кейде «Европа хабаршысында» ана аза озалысы туралы ыса-ыса хабарлар шыады. Россияны шыыс брышында андай айастар болып жатанын Европа елдері тіпті білмейді. Ал тсінген адама бл — кішкентай елді трагедиясы. аза жеріне енді брыныдан да лкен айы келді. Ол айы кзден жас, жректен ан боп аады. Кенесары жртты Россия отаршылды саясатына арсы ктеріп, аырында зі хан болды. Енді сол таымнан тспеймін деп халыты ажала арсы айдап салады. Ал оны лі кнге дейін еліні амын ойлаан кемегер деп тсінетін жрт мны соынан таы ере тседі. Мндай жадайды тарихта жалыз Кенесары пайдалана білген бе? Жо, бл талай аармандарды айылы лесі. Наполеон да жаанкездік ісін осылай бастаан жо па еді. Франция халыны революциялы рухын пайдаланып, Бурбондарды ртты, роялистерді Франция жерінен уды. Бдан арты сол кезде революциялы іс болар ма? Біра артынан зі император болды. зіне жол ашан революцияны з олымен тншытырды. Кенесары да сйтеді. Ерте аза жеріне шын маынада хан бола алса, Горчаков пен оырлжаны аза халына істегенін б да істейді. Сонда Кенесарыны озалысы андай озалыс? Россиядан азаты бліп алып, феодалды ханды ру шін крескен халы тілегіне сйкес емес кертартпа озалыс. Бдан аза еліне келер пайда жо. Одан да аза барасына Россия империясыны ол астына кіру керек. Россия ол астына кіру деген сз — орыс халымен бір болу деген сз. Келешегі де, айысы да, уанышы да бір. Патша ысымшылыына да арсы тізе осып бірге кресе алады. Мдениетке де бірге жетеді. Ал Кенесары болса зіні феодалды-ханды блшектенуімен аза елін орыс халынан за уаыта блгелі тр. Жо, бл жадайда санасы бар азаматтармен сйлесу керек. Ел басына келгелі тран апата араша тсу керек».

Біра Гербурт-Жсіп Таймаспен де, білазымен де, Сида ожамен де тез кездесе алмады. Жо жерден Кенесарыны зімен сйлесуге мжбр болды. Блар бір мы сегіз жз ыры екінші, Барыс жылыны кктемінде кездесті. Кенесары ткен жылы ара суы кзде Перовскийді жарлыы бойынша оан жерінен айтып келген со, жылдаы деті бойынша алы скерін елді-еліне таратты. зі азантай тлегіт аулы мен трт жылдан бері бауыр басан Торай зеніні жоары саасындаы ыстауында ысты тыныш ткізіп шыты. Перовский мен Генске кпелегендіктен ыс ішінде олармен хабарласа оюды да жн крмеген. Біра осы Барыс жылыны басында Орынборда Генсті йінде жетім балалара трбиеші болып жрген Алтыншаша жолыып айтан Байтабын суы хабар келді. Патша азам жаында Перовскийді орнынан алып Орынбор скери губернаторы етіп генерал Обручевті таайындапты-мыс. Байтабын; «Сір, Генсті де босататын крінеді, ісін тексеруге жіберіпті», — деп келген. Бл хабарды естісімен ыстан тыныш шыуа айналан Кенесары тсінен шошып оянан адамдай обалжи бастаан. арамаындаы руларды басшыларына ат шаптырып «скерлерін жылдаыдан грі ертерек, ар кетісімен, кк шыуа арамай-а, ара Кегірдегі Алашахан моласыны жанына жеткізсін», — деп хабарландыран. зі де срапыл соарын сезген шааладай лденеге мазасы кетіп, біртрлі тынышсыздана тскен. йткені блармен тіл тауып, бітімге келгелі отыран Перовскийді патша азамны тегін тсірмегенін сезген… Жне астыртын Орынбора жіберген кісі арылы, Генсті йінде анда-санда бас осатын офицерлерді сздерінен «Обручевті Кенесарыа сенбейтінін» Алтыншаш та хабарлаан. Брын Перовскийді тк-тгімен зер жрген Горчаковты енді бан шабуыл жасайтынын Кенесары бірден ан.

Осындай обалжуда ккек айы те бастаан кезде, Кенесары азыра бой сергітіп айтайын деп асына зіні батырларын ертіп Асаал тбедегі тоал йелі ыстауыны маындаы алы жыылды ырата а аулауа шыан. Блар жота, Батыс Сібір генерал-губернаторы жіберген есауыл Сотников басаран скер ара Торайда отыран Кнімжан аулын шабады. Біраз малы мен екі баласын оса, Кнімжанны зін бас етіп, он адамды стап алып кетеді.

Бны естіген слтан анан айтып келіп, Кнімжанны аулын кім шапанын біле алмай уре болып жргенде, арасында он кн салмай, есауыл Сотников енді Асаал тбедегі Кенесары тоалы мен Есенгелді, Саржан ауылдарына тиеді. Абайсыз отыран елді ана бояп, жзге таяу адамды шауып лтіріп, мы тйе, ш мы бес жз жылы, он мы оймен бірге жиырма бес адамды ттын етіп айдап кетеді.