Жол кнбатыса арай брылысымен-а бірден згере бастады, жаз аяталып, сарылт тартып алан. Араны кк шалыныны орнына уа тартан бидайы пен боза шп, ши мен шіле жиі кездеседі. Кн райы да згеріп, енді жолаушыларды беттерін салын жел бетін болды. Біра даусы арлыпайтын пшы сары жол ысарсын дегендей жаы бір тынбайды. Біресе клдіргі ле айтады, біресе айылы зар тгеді. Ал Есіркеген ле айтан сайын атын тотатып ойып, алтасынан ойын дптерін алып р лені сздерін, кім шыаранын, андай жадайда айтыланын жазып алады.

— айтесі пшы сарыны айтаныны брін ааза тсіріп, — дейді о жаындаы ара ср, — бда не кп, ле кп…

— рім-бтаа керек, — дейді Есіркеген, — халы мрасынан ымбат азына жо, брі ааз бетіне тсірілуі ажет.

Пшы сары Есіркегенні сзінен анаттанып кетіп, кенет ер стіне бір жамбастай оилана отырып алды да, таы да бір нді шырап кетті.

Блдірді ала ауызды ел арасын,

Найза мен сойыл шешті дау таласын.

Соншама штескенде, бауырларым,

Тозудан, айтшы, баса не табасы?

Ат тбеліндей аз аза

Бір-біріді ыранда

ай мрата жетесі?!

Мойныа бау онсыз-а

Тсейін деп транда.

Кімге ерлік етесі?

Еcіркеген леді естігенде тсі бір трлі уылданып згере алды.

— Бл кімні леі?

— Атыай Ырым аынны.

— ай жадайда шыаран?

— Ана жылы Атыай арауыл мен Алтын, Тоа жерге таласып кп жігіттер сойыла жыыланда…

Есіркеген одан рі ештее сраан жо. леді жазып та алмады. Кенет алы ойа шомды. «Ырым аын?.. Мен естімеген аын екен… Сір, бай мен батырды, би мен слтанды, ру бастытарын матап кн крмейтін жан болуы керек. Ел арасында жріп айтыса тсіп жлде алудан да алыс болар… азаты ала ауызды зиян екенін тсінетін мндай сз шыаны бір жасы ырым екен… Осылай жртты оята беру керек. Бар келешек халымызды оянуында. Бар нерді соан салу дрыс жол. Ел бірлігі — ел тедігі. Біра «Мойныа бау онсыз да тсейін деп транда…» деген сзінде бір лкен сыр жатыр-ау. Бл сзімен нені айтпа? Ел болып бірігіп Кенесарыа осылып, Россия патшасына арсы шы демек пе?.. И, солай сынды. Бейшара, бізді келешегіміз Россияа осылуда екенін білмей ме?»

Сары пшы кенет Есіркегенні ойын бліп жіберді.

— Мінекей ауыла да жетіп алды, — деді ол дауыстап жіберіп — бгін осында тнеп шыалы.

Ауыл дегендері ылдидаы кл жаасында отыран отыз шаты й болып шыты. Табын руыны бір блегі екен. Жаз сонау Атырау теізіне дейін кшіп, ыс осы мады ыстайды екен. Биыл алыса кше алмай, Кіші жз бен Орта жз жеріні ортасындаы ызыл дігек маайын жайлап алыпты. Себебін сраанда, онып жатан йлеріні иесі аба саалды ара шал:

— Былтыр жаз мда кшіп жргенімізде малымызды те жартысын Хиуа ханыны сарбаздары барымталап кетті. алан жартысын ыс тсе осы арадан оан сыпайлары шауып алды. Осы ауылда тіпті тігерге тя алмаан йлер бар, алыса кшуге бізде азір жадай жо, — деді. Сйтті де зіні онатарына айран мен ірімшіктен баса онаасы бере алмай отыранына ысыландай тмен арап, — бл йде де бір сиыр мен ш ешкі ана алды. Алыстан келе жатан жолаушылар екенсідер, ой сою керек еді, — деп мігірледі.

Есіркеген шалды аяп кетті.

— ысылмаыз, отаасы, бара мзір, жоа зір… Біз ыыласыыза да ризамыз…

— И, жоа жйрік жете ме, — деп шал ауыр крсінді, — ренжімеседер боланы… Шабыншылытан кейін бл ауылдарды ктерілуі де оай болмас… Амал не, баса тскен басбашыл, дай тн бергенге дн берем деген екен, бізді де лтірмес.

Таерте ертемен Есіркегендер жрер алдында шал таы да:

— Дрыстап онаасы бере алмаандарымыза кпелемедер, аратарым, заман солай болан со істері бар ма, — деді майып, — жедел жріп отырсадар сске болмай аражыылдаы Алтай руыны бай ауылдарыны біріне жетіп аларсыдар, біз бере алмаан онаасыны сол ауылдан ішерсідер.

Есіркегендер жпыны ауылды сырттай жріп келеді. Кеше ымырт йіріле жеткендіктен байамаан екен, кл жаасында отыран осынау отыз йді, ауыл деген р аты екен. Бір-екі тйе, он шаты сиыр болмаса, кзге тсер мал жо. Ауыл иттеріні йрыы айы болушы еді, бларды иттеріні де жні жыылып, йрытары салбырап кеткен. Есіркегенні іші удай ашыды. «Сір балы аулап кн креді-ау бл ауыл», — деді ол ойа шома беріп.

артты тндегі сзін естігеннен кейін, ол тні бойы кз ілмей шыан. азір де сол ой шумаын жалай тсті. «Жо, жо, айткенмен де Россия ол астына тезірек кіру керек. Сонда ана бл халыты жаны алады. Хиуа, оан р малын ана талайды ой, ал ытай ауына ілігер болса, еліді біржолата ртып жібереді. Есіркеген енді тариха кз жібере ойланды. — Бір мы жеті жз елу алтыншы жылы еді ой, зіме арсы бас ктерді деп ытай бодыханы рі айбынды, рі айбарлы мемлекет рып, бкіл Жоар лкесін билеп отыран Торауыттарды миллиондай халын ырып, Жоар мемлекетін тарихтан мгі ртып жіберген жо па еді. Сондай хал азаа келмесін кім біледі? Ежелден штескен ытай бодыхандары, з елін аямаанда бізді аяр ма? Жо, жо, Россияа бас ию керек, сонда ана зге ел жандары бізді тонауды ояды».

Бл кезде кн де ккжиектен ктеріле бастады. шы-иыры жо ау жапан ке далада шан с, жгірген а крінбейді, тек кде шпті уалай бірен-саран бдене жоралап, кн шыана уанандай шегірткелер ана шырылдайды.

Сске кезінде была жатан жел трды. Жолаушыларды мрындарына бір жылымшы иіс келді.

— Бл не? — деді ара ср жігіт, — мал ырып жатыр ма біреу? ан иісі трізді ой мынау иіс…

Есіркеген жауап айыран жо, атын тебініп ап, алдындаы адыра арай шаба жнелді. Серіктері де аттарына амшы басты.

Блар адыр басына шыа келді де, алдарында пайда болан кріністен шошып кетіп, кілт тотай алды. Дл адырды етегінде шие кмкерген тулай аан жіішке зен жаасында а боз йі аралас алы ауыл отыр екен… Біра ауылды сиынан жан шошырлы. Дауыл соып латандай жапырая алан лашы, крке. Шаыраы жерге тскен а отау, араша йлер. р жерде слаан лік, оны оршап жотау салан топ-топ йелдер… Жылаан бала, лыан ит. Бір топтан екінші топа арай лікті басына ран оуа бара жатан бірді-екілі а слделі молдалар кзге тседі. Ауыл шетінде бір ауым топ крекпен зират азып жатыр. Крі-жасы аралас. аза аулына таянаннан-а елді кркі боп кзге тсетін кілі ыз, сукелелі жас келіншекті бірде-бірі крінбейді… Осыншама алы елді маында мал дейтін мал да жо. Бірен-саран клге аунап шгіп жатан тйелер мен бзауларын ерткен он шаты сиыр жр. Ері мойнына кеткен екі-ш шідерлі ат оттауа арай шоадап барады. Ауылды жалпы крінісі тнде ана жау шауып кеткенін аартады.

— Япырмай, бл не смды, — деді пшы сары ішегін тартып, — мына ауылды да жау шапандай ой.

— И, — деді ара ср крсініп, — бл ауыл да босаасы босаан ауыл болды ой.

— Жо, шаыраы лап жерге тскен ауыл деіз! — деді Есіркеген кзіне келіп алан жасын серіктерінен жасырмай алааныны сыртымен сртіп, сйтті де кенет атын тебініп ап, азаты ескі дстрімен «ой, бауырымдап!» ауыла арай шаба жнелді. Серіктері де «ой, бауырыма!» басып соынан ерді.

Есіркегендер бл ауылда бір кн болды. ліктерін ойысып келесі кні жріп кетті. Ауыл асаалы обызшы Крібай деген шал блар келісімен болан уаианы айтып берді. Бл — Алтай руыны Кенесарыа еріп Арадан кшіп келген бір аулы боп шыты. Брын кзіргі Атбасар дуаны салынып жатан Есілге ятын Жабайы зеніні маын оныс етіп келген екен. Ол араа бекініс салына бастааннан кейін оныс іздеп амалсыз Кенесарыа еріп, осынау ыпша жеріні шетіне кшіпті. Кенесарыа ерді деген аты болмаса оан блендей жрдем бермепті. Тек ол шынан жаласып, скеріне ыс соымдарын, жаз ару-жараа деген салыын тлеп трыпты. Биыл ана біраз жігіттері Кенесары сарбаздарына осылыпты. Соан шіккен бе, лде осы ауыл Кенесарыны иек тірер тілектесі деп біреу-міреу крсетті ме, йтеуір Ор аласынан шыан а патшаны бір топ «крі ылыш» жендеттері кеше кн бата кеп ауылды шауыпты. аннен-аперсіз жатан ел, ауыл стінен грсілдей атылан мылтытан шошып, арсыласа алмай алыпты. Жендеттерді здері екі жздей адам екен, тні бойы істемегені болмапты. жетке жарайтын ыз балаларды брін шетінен абыройын айрандай тгіп, осы ажарлы-ау деген жас йел, келіншектерді бірде-бірін сау тастамапты. Кеудесінде намысы бар арашаа тскен жігіттер мен «ау, блары не?» деп аыла салам деген асаал, арасаал біткенні брін бкіл жртты кз алдында оа байлапты, кейбіреулерін ылышпен шауып лтіріпті. Мндай аза болан жанны саны отыза жуы крінеді. ан ішер жендеттер тні бойы дрменсіз елге істерін істеп, тек бгін кн шыа ана жріп кетіпті. Біра р кетпепті, ауылды слу ыз-келіншегі мен тбекте жатан бар малын айдап кетіпті. «Барлы Кенесары жаына шыандарды кретін кні осы. Бл бл ма, бйте берседер ендігі жолы біріді алдырмай ырып тастаймыз», — деп кетіпті.