Tam minlikl dey bilrm ki, M"usl"um"un usaqliq illrin bu c"ur yanasan Ayst xanim yalniz "oz"un"u m"udafi etmk, "oz"un brat qazanmaq prinsipini qarsisina sas mqsd olaraq qoymus v s"ozs"uz ki, nisbtn d olsa rfiqlrini buna inandirmaga nail olmusdu, n azindan, mn bu c"ur d"us"un"urm. C"unki hmin zaman ksiyind Ayst xanimin rfiqlri Bakida cryan edn ictimai-siyasi proseslr, M"usl"um"un ailsi v azrbaycanli usaqlarin m"ovcud durumlari haqqinda mlumatli deyildilr. Mhz, buna g"or d, onlarin Ayst xanimin bu cfngiyyatina inanmaqdan basqa ayri carlri qalmirdi. gr gtiriln bhanlri saslar "uzrind analitik thlil etmis olsam asagidaki nticni ld ed bilrm:

1.M"usl"um Maqomayev hyt dostlari haqqinda hec vaxt mnfi fikird olmayibdi, ksin, m"ugnni onlar haqqinda daima xos d"us"unclr sslndirib , htta, b"oy"uy"ub boya-basa catdiqdan sonra imkan daxilind onlarla laq saxlayib, g"or"us"ub v dostlugunu davam etdiribdi. Ayst xanim bzi m"usahiblrind vvl didiklrini unudaraq oglunun hyt yoldaslari, yasadigi mhl m"uxtlif mnfi, qeyri-real fikirlr gr onun (Ayst xanimin: -C.P.) dediklri, -dogru olsaydi, M"usl"um"un dostlari v mhll yoldaslari: P. B"ulb"uloglu, A.Babel, I.Kozlovski, I.Aktyamov, V.Vasilyev v basqalari pis yola gedrdilr;

2.M"usl"um"un dediklrindn aydin g"or"un"ur ki, onun ev “Ivan Qroznu”su hesab etdiyi Camal misi v onun savadli, diqqtcil hyat yoldasi, Mariya Ivanovna Ayst xanimdan frqli olaraq hec vaxt M"usl"um"un pis usaqlarla laqd olmasina imkan vermzdilr. "Umumiyytl, bu, qaygikes v tlbkar insanlar coxsayli fikirlrind bir df d olsun M"usl"um"un pis usaqlara qosuldugunu dillrin gtirmmisdilr. O ki, qaldi kicik M"usl"um"un zab-ziyyt icind b"oy"umsin, bu, fikir tamamil v k"ok"undn yanlisdi. Hmin d"ovrd, y"uksk vzifd calisan Cmalddin Maqomayev, usaga n yaxin v dogma olan Baydag"ul xanim v istiqanli Mariya Ivanovna buna yol ver bilmzdilr. Cox illr kecdikdn sonra M"usl"um"un nnsi Baydag"ul xanimi xatirlamasi, qiyabi v gec d olsa ondan "uzr istmsi, Mura xalani (Maria Ivanovnani: -C.P.) xos tss"uratlarla yad etmsi M"usl"um"un isti v dogma llrd olmasindan, o c"umldn b"oy"uk diqqt v qaygi il hat olunmasindan xbr vern fakt kimi qbul olunmalidi ;

3.Ayst xanim kicik M"usl"um"u ata ailsindn ayiranda onun cmi "uc yasi var idi. "Uc yasinda usaq hec vaxt k"ucd tnha qala, pis vrdislrl msgul ola v dlduzlara qosula bilmzdi. Cfngiyyat… Mnasiz bir fikir… El deyilmi? Axi "uc yasinda usaq pisin v ya yaxsinin n oldugunu tam mnada anlamadigi bir halda nec bu c"ur islr qursana bilrdi? Sadc olaraq bunlarin hamisi bhandn basqa ayri c"ur basa d"us"ulmmlidi;

“Bagisla mni nn. Indi mn basa d"us"urm ki, usaqliq illri hara gedir, hmcinin, anlayiram ki, biz usaqliqda kimi sevmirik, kim ki, biz diqqtini, qaygisini v xos s"ozlrini sirgmir, biz onlara rk"oy"un m"unasibt g"ostririk, o is hmislik v birdflik sma v dniz kimi hara is axib gedir…”, -deyrk, -M"usl"um xatirlayirdi.

4.Hormtli oxucular! Bu, monoqrafiyani m"utali edrkn M"usl"um"un dostlari haqqinda daha d"ur"ust v daha trafli informasiya alacaqsiniz v bir daha min olacaqsiniz ki, Bakinin bu g"ozl mhllsind, M"usl"uml birlikd b"oy"uyn usaqlarin hamisi zaman kecdikc ali thsil almis, istedadli, qabiliyytli, trbiyli insanlar olaraq cmiyyt inteqrasiya olmus, hyatda layiqli m"ovqe tutmus, birs"ozl, "ozlrini tsdiqlmisdilr.

M"usl"um"un usaqliq d"ovr"u, sasn d, anasi Ayst xanimin yaninda yasadigi d"ovr bir o qdr yaxsi, kesmkesli, "urkacan olmamisdi. M"usl"um atasini xatirlamirdi v xatirlaya da bilmzdi, c"unki onun atasi M"usl"um"un "uc yasi tamam olmayanda alman fasistlri il Berlin trafinda gedn qizgin d"oy"uslrd qhrmancasina hlak olmusdu. Muslum atasini lap k"orp olanda g"orm"usd"u. Bu, is ona atasi haqqinda n is bir fikir demy imkan ver bilmzdi.

Mhmmdin "ol"um"undn drhal sonra Ayst xanimin thsil dalinca getmsini, dogma, k"orp balasini qaygisiz qoymasini v ikinci df ail hyati qurmasini y"uksln xtt "uzr arasdirasi olsam hamiya yaxsi mlum olan bir tmay"ul"un “sxsi maragin” sahidi olaram. Baxmayaraq ki, M"usl"um anasini ikinci df ail hyati qurmaqda g"unahlandir mirdi. Ancaq Ayst xanim bu c"ur qinaga, blk d, bundan artigina cox layiq idi. lbtt, bu, mnim subyektiv fikirim kimi basa d"us"ulmlidi…

Hmin vaxt balaca M"usl"um misi Camalin v nnsi Baydag"ul xanimin himaysi al tinda xosbxt yasayirdi, "oz"u d cox xosbxt yasayirdi. Sual oluna bilr ki, valideyin qay gisi v diqqti olmadan xosbxt yasamaq olarmi? lbtt, bu, suala birmnali cavab vermk cox ctindi. Amma m"ovcud vziyyti nzr alaraq tam minlikl demk olar ki, diqqtsiz, kimssiz, tnha, ehtiyac icind yasamaqla m"uqayisd, bu c"ur hyat xosbxt bil hesab ol. Tmiz v sliqli geyinmk, vaxtli-vaxtinda qidalanmaq, isti v byaz yorgan-d"oskd yatmaq, mktbli lvzimatlari v kitablarla tmin olunmaq, n yaxsi s hr mktblrindn birind thsil almaq v s. s"oyldiyim fikirlrin tsdiqi v bariz n"umunsi kimi qbul oluna bilr.

M"usl"um"un b"oy"umsi, tlim-trbiysi v xlaqi il konkret olaraq misi Cmalddin v hyat yoldasi Mariya Ivanovna msgul olurdular. Onlarin diqqti, ayiq-sayiq iti nzarti altinda kicik M"usl"um yaxsi xlaq g"orm"us, trbiy v savad almisdi. Burda hec bir vacib amil nzr diqqtdn knarda qalmamalidi. Bu, M"usl"um"un Azrbaycanda, daha dogrusu, Bakida b"oy"umsi idi. S"ozs"uz ki, Ayst xanimin yasadigi Cimknd, Visniy Volo cok, Barnaul kimi yalt shrlri siyasi v mdni mrkz hesab olunan paytaxt Baki il m"uqayisd rqabt gir bilmzdi.

M"usl"um deyirdi: “Nizam-intizam bizim aild cox ciddi skild qorunub saxlanirdi. mim "oz"un inanan kommunistlrdn idi. Onu l almaq, aldatmaq m"umk"un deyildi. Hmin zaman mni trbiy edn sxs y"uksk d"ovlt vzifsi tuturdu… Kifayt qdr oyuncaqlarim var idi. Thsil almagim v musiqi il msgul olmagim "uc"un m"unbit srait yaradilmisdi. Yaxsi yadimdadi, n vaxt ki, Mariya xaladan yalvararaq pul istyirdims o, etiraz edirdi v deyirdi:

B"oy"uy"ub "oz"un pul qazanarsan, onda basa d"usrsn ki, pulu nec qazanirlar.”