«Вы, бацькі, што папы… Вам страшна, каб мы не дадумаліся да адмаўлення таго, што вам здаецца святым…» Не, дачка. Мне не страшна. Тое, што для мяне святое, вы ніколі не адмовіце, бо яно было, ёсць і будзе святым для ўсіх. За гэта я не баюся. І будучыня ваша не хвалюе, бо ведаю, што жыццё ваша будзе лепшае, чым маё.

А што такое лепшае? Спакойненькае? Больш дабрабыту?

«А я не веру, што ад пазнання метаду разліку складаных атамаў стану лепшая…» Любіш ты, Лада, выпускаць калючкі. Ты пранікла ў будову матэрыі куды глыбей, чым я за ўсё сваё жыццё, за ўсё навучанне, і па логіцы ты павінна стаць лепшая. Удасканаленая мадэль. Але, на жаль, не заўсёды так бывае. Навука не адна. Навук многа. Ёсць яшчэ гіганцкі і складаны атам, які называецца чалавецтвам… Аднак я паўтараю твае словы.

Мы, бацькі, падобны на папоў не ў боязі сваёй, што дзеці дадумаюцца да адмаўлення чагосьці, а ў тым, што любім паўтараць тое, што вядома кожнаму малому, і выдаем старыя, як свет, ісціны за сваю бацькоўскую мудрасць…

Зноў супынка? Чаму на гэтым перагоне поезд спыняецца каля кожнага слупа?

А снег усё ідзе. Вунь у святле ліхтара кружаць якія матылі. Не рана? Нехта садзіцца. На такім паўстанку? Каб толькі не да мяне ў купэ. Эгаіст. Але ж поўна месц, вагон пусты. Міма. Дзякуй богу. Я павінен усё-такі разабрацца ў сваіх пачуццях. Чаму ўзнікла гэтае незразумелае адчуванне віны перад дзецьмі? Не толькі перад Васілём. Але і перад Ладай. Перад Вітай. Перад усімі дзецьмі. Якімі ўсімі? Не ўзнімайся, калі ласка да абстракцый. Ісціна заўсёды канкрэтная. Ладзе зайздросцяць. І я сам зайздрошчу такому таленту. І ганаруся. Хоць часам робіцца страшна за яе. Але сёння страху не было. Сёння грызе зусім іншае. Значыцца — Васіль. Можа ты даўно забыўся ўжо, як кінуў мне суровае абвінавачанне? А я помню, і мне баліць. Мая віна, што ты дрэнна ведаў, каму я служыў і як служыў. Я ніколі не ўмеў расказваць пра сябе, тым больш вам. Не ўмеў ці не меў часу? А можа баяўся? У самыя высокія, гераічныя моманты майго жыцця здараліся такія падзеі, сітуацыі, якія вы не здолееце правільна зразумець. І, аднак, я павінен быў расказваць больш. І не рэагаваць так хваравіта на любыя твае словы, помніць, што ў маладосці сам быў такі ж гарачы. Ды і не толькі ў маладосці. Напэўна, мне трэба было вось з такім спакоем і развагай разабрацца ў тваёй віне. Але ўсе мы з нервамі, у мяне яны добра такі падношаныя. А ты і да таго не раз біў па гэты сцёртых струнах. У малодшых класах прыносіў пяцёркі, а ў старэйшых тройкі. Званкі дырэктара, класнай, далікатныя просьбы прасачыць за сынам. Магло гэта мяне цешыць, радаваць так, як радавалі Ладзіны граматы і медалі?!

Пад націскам маці я пайшоў на ўніжэнне: прасіў за цябе, калі ты паступаў ва універсітэт. За Ладу не трэба было прасіць. Балела і цяпер баліць, што ты, мой адзіны сын, не такі, як твая сястра. Ну, няхай не выдатны — хаця б звычайны, як усе іншыя. А ці так ужо добра быць шэранькай звычайнасцю? Уласна кажучы, што я ведаю пра цябе? Што ты ўзначаліў кампанію крыкуноў, у якой, безумоўна, былі гультаі і, магчыма, хуліганы. Ім абы пашумець. Але хіба ўсе такія? Сам рэктар казаў: хлопцы здольныя і разумныя. Супраць чаго вы пратэставалі? Супраць аднаго дурня і прыстасаванца? Ці супраць метадаў выкладання? Хто ў гэтым разабраўся па сутнасці? Вы, нібыта, патрабавалі: «Марксізм-ленінізм павінен выкладацца сапраўднымі ленінцамі!» І наладзілі абструкцыю таму тыпу. Але ён і цяпер штодня ўзыходзіць на кафедру, тлусценькі, ружовенькі, задаволены сабой, і чытае, напэўна, усё па тых жа старых канспектах, зрабіўшы невялічкія купюры і такія ж устаўкі — каб звязаць з сучаснасцю.

Разумныя людзі з рэктарата, з гаркома і тады разумелі, што жорстка караць вас няма завошта. Караць трэба было за форму пратэсту, а не за сутнасць. Каб не распускаліся, не рабіліся анархістамі. Спадзяюся, што цяпер, у арміі, ты зразумеў гэта. Баюся я сустрэчы з табой, хоць яна і не першая. Але, здаецца, сам я стаў іншы. Тады я быў упэўнены, што ўсе вы заслугоўвалі больш суровага пакарання, што з вамі абышліся ліберальна і што я, адзіны, зрабіў мудра, памогшы, каб ты апынуўся ў другім універсітэце, дзе гэтак не няньчацца з такімі анархістамі.

Але цяпер я думаю: калі, па сутнасці, вы мелі рацыю, то як інакш вы маглі выказаць сваё абурэнне супраць подласці і невуцтва? Хіба не гэтак жа запратэставаў я супраць чарговага глупства і невуцтва ў вядзенні гаспадаркі? Дык чаму — адкажы сам сабе ў гэтым пустым вагоне, пад стук колаў — чаму тое, што ты праз усё жыццё рабіў сам, у сына, у сяброў яго палічыў крамолай? Здалося, што яны замахваюцца на тое святое, што ты заваёўваў крывёю, смерцю блізкіх? Не, і тады я не думаў так. Каб нешта падобнае ўчыніла Лада, я, напэўна, рэагаваў бы зусім інакш. А ты ўсімі сваімі паводзінамі накапліваў незадавальненне, расчараванне. І адбыўся выбух. Напэўна, сапраўды немагчыма растлумачыць бацькоўскі гнеў, як і смутак. Май на ўвазе, еду я не за тым, каб супакоіць сумленне і загладзіць сваю віну перад табой. Я не маці, каб плакаць і раскайвацца. Зараз не магу растлумачыць, навошта мне гэтая стрэча, але адчуваю, што яна такі патрэбна і табе і мне, што яна ў нечым паможа. У чым? Змагацца з дурнямі? Але які змагар той, хто на пенсіі? Пайсці на пасаду, якую прапанавалі? І памагаць такім, як Андрэй Пятровіч, прабівацца ў навуку? Як некаторыя навучыліся выбіраць месца там, дзе больш пэўнасці! Я ніколі не выбіраў.

Дзіця? Недзе праз купэ ці два. Немаўля… Выходзіць, не так пуста ў гэтым вагоне, што імчыць праз ноч, снежную імглу на поўдзень, да сонца…

А далібог, зрабілася неяк утульней ад дзіцячага плачу. Ён разбудзіў, запоўніў вагон, як тады ў тую снежную ноч запоўніў лагер і… і сагрэў зачарсцвелае, застылае сэрца камандзіра. Маё сэрца.

А вось і яна, маці, яе калыханка. Не бойся, жанчына. Не бойся некага разбудзіць, некаму перашкодзіць дасніць прыемны сон. Спявай гучней!

Чакай… Вось яно што! Віна? Завошта? Перад кім? Адказнасць. За цябе, Васіль. За цябе, Лада. За цябе, Сташко. За цябе, Віта. І за цябе, чужое немаўля. А віна… віну я адчуваю толькі перад табой, Павел. Перад адным табой.

Я знайшоў цябе ў лесе пасля таго, як Будыка сказаў мне тваю тайну. Ты сядзеў на пні. Свежыя сасновыя пні плакалі смалой. І бярозы плакалі. Кроплі бярозавіку звінелі ў збанах і кацялках, падвешаных партызанамі. Лес хаваў нас, грэў, паіў і карміў. Але вайна рабіла нас бязлітаснымі да лесу. Я сеў насупраць на такім жа пні. Я сказаў:

«Павер, Павел, я нічога не ведаў. Ты кахаў яе? З інстытута? Яна ведала пра гэта?»

Ты засланіў твар рукамі. Мне здалося, ты плакаў. Хлопчык мой! У дваццаць адзін год ты быў дзіця і рамантык-паэт, ты адзіны ў лагеры выступаў у абарону лесу, каб ашчаджалі яго; у тваёй планшэтцы знайшлі сшытак вершаў, ты пісаў пра сваё каханне і пра лес. Але за лес ты сварыўся з тымі, хто бязлітасна знішчаў яго. Пра каханне сваё не сказаў нікому, нават ёй.

«Ты кахаў яе і аддаў таму… гаду?.. Наіўны дзівак!»

Ты адхапіў рукі ад твару, бліснуў вачамі.

«О, ты не наіўны. Цяпер я ведаю, які ты! Думаеш, табе ўсё дазволена? Дзе тваё сумленне? Чалавечае, партыйнае! У цябе сям’я. Дзіця. Дзе яны? Як яны жывуць? Што ты скажаш ім? Як глянеш у вочы Вользе?»

Павел, не трэба табе было гаварыць пра маё сумленне. Я — чалавек. Звычайны. Не бог. Вайна, горкія гадзіны, мая ўлада над людзьмі, над атрадам, якую тады яшчэ ніхто не кантраляваў,— магчыма, усё гэта і сапсавала мяне. Але ў галоўным, у самым святым, маё сумленне было чыстае. Я не шкадаваў сябе, ішоў пад кулі першы — ты гэта бачыў. І пра сям’ю я думаў, хоць тады ні ты, ні я не ведалі, што яна так вырасла: месяц назад недзе на Урале нарадзіліся Васіль і Лада.