Кенесары кей жадайда «Кппен кеесіп пішкен тон келте болмас» деген ескі аиданы мытпайтын. Бл оан тек дрыс шешім табуа ана емес, алда-жалда тскен жолдары ауіп-атерге апарып соа алса, жалыз зі айыпты болмас шін керекті еді. Бл жолы да сйтті. Той біткен тні жасырын кееске зегілес серіктерін, зіне баынышты ру басшыларын шаырды. Олара Кіші жзді жеріне кшуді керектілігін айтты. Аылдарын срады. Жиналандар, ара бараа туан жерден кетуді иын екенін тсінсе де, бтен лаждары болмаандытан, кз кшуге кнді.

Кенесары мжілісті бітіріп далаа шыанында та ланиектеніп атып алан екен. Біра той лі тарамапты. Тменгі сайдан ыз-келіншектерді, бозбалаларды алтыбаан теуіп жатан дабырлары, клгендері, сйлегендері тыны тнде сампылдап естіліп трды. Кенет бір ажырлы дауыс ыраты нді шырай жнелді. Кенесары тыдай алды.

шар клі, саынып, онар клі,

рашанда, ер жігіт, туан елі.

Соны ана жрегін тебірентер

уанышы, шаттыы, айы-шері…

Оны тастап кеткенде алыс жаа,

Созан олы жетер ме ата, баа?

анша жйрік болса да, гей жерді

з шабысы саналар арымаа…

ле дл зіне арналандай, Кенесары кенет тнжырап кетті. «И, з еліде, з жеріде сені ны блек. Ал бтен жа бны алай баалайды? Ксеміміз деп соынан ере ме, жо па? Шаыруын шаырса да, бларды лі Жоламан алай абылдайды? з елі, з жері…»

Демек, «Туекел, не болса да баран со крерміз!» дегендей, Кенесары олын бір-а сермеді де, з ордасына арай беттеді.

Осы тойдан екі апта ткен со, жапалатап е алашы ар жауа бастады. Дл осы кезде отстікке лаы тігулі слтан аратауда ата-мекен жеріне ие боп алан азантай оыраттан бір жылы хабар алды. «Мделіхан гей шешесі Ханпадшайым слуа йленіпті. Ташкентке кзін тігіп жрген Бхар мірі оан ханыны бл шариата жатпайтын кнкар ісін шіркеу етіп Мделіхана бкіл мсылман ауымын арсы ойма рекетіне кірісіпті. Сір, бл айас тбі соыспен бітетін шыар» деген. «р-рит со, р-р-рит со, со! — деді екі збек тбелессе азбан ошарлардай мадайлары жарылмай тотамайтынын білетін Кенесары ішінен, — егер Бхар мен оан соысар болса бірін бірі лсіретпей оймайды. Міне дл сол кезде оаннан бкіл Сыр бойын бліп алуа болады. Біра йту шін зі де кш жинауы керек. Ал кшті Кіші жзсіз жинай алмайсы».

Кенесары осындай шешімге келді. Ол маайына жиналан алы скерін жаз шыа табысармыз деп ауылдарына таратты. зі ш жз тлегіті мен асына ерген бес батырын алып, кзді ар аралас ара суыында Торай мен Ырыз бойындаы Кіші жз бен ыпшаты жеріне арай кшті.

шінші блім

І

Орынбор скери губернаторы граф Василий Алексеевич Перовский, жмса орындыа шалая тсіп, кгілдір кзін сл жмып, ке мадайын зын саусаты сол олымен сипай таы да ойа кетті. «Батыс Сібір губернаторыны арамаынан кшіп келіп Кіші жз ереуілшілеріне осылан Кенесары слтанмен тіл табуа алай мжбр болып еді?.. И, и, ол кезде помещиктерді тепкісіне шыдай алмаан Орынбор лкесіні басыбайлы арашекпендері мен казак-орыстарды тгелдей патша кіметіне арсылы крсеткен озалысы бас-талан еді ой. Ол аз боландай Арадан Кенесары келіп Елек, Ырыз, Торай бойындаы аза ауылдары тегіс ереуілге шыты емес пе… Орынбор екі отты ортасында алмады ма. Екі отты бірдей сндіруге кш жетпеген со, амал жо, аза ереуілшілерімен тіл табуа мжбр болан жопыз ба?.. Онда да біз емес, алдыменен Кенесары слтанны зі бітім срады емес пе? И, и, зі сраан. алай деп жазып еді ол сонда хатында?» — Василий Алексеевич елуден асып кеткеніне арамастан, жас жігіттерше орнынан шып трегеліп, са бойын тіп-тік стап, аяын сыптай басып брышта тран темір шкафтан бір папканы алып ішіндегі ааздарды арай бастады… «Міне, міне осы ааз… Бір мы сегіз жз отыз тоызыншы жылы яни азаша Доыз жылыны наурыз айы делінген» Перовский енді аузын жыбырлатып ои бастады — «Атамыз Абылай ханнан бері біз орыс жртшылыымен бір туысан адамдай тату-ттті мір сріп келе жатыр едік, тек Сібір губернаторыны адамдары маза бермегендіктен, амалсыз соысуа мжбр болды… Ал сізді жеріізге келуімізбен еш уаытта да Россияа ас болмаанымды айтым келеді, жне мені осы сзімді жоары жаа жеткізуіізді тінемін»… Граф аазды былай ойып таы ойлана алды. «Россияа азатарды баындыруда мені саясатым уел бастан-а князь Горчаковтікінен згеше болатын… лке бойынша ктерілген орыс мжытарыны имылын еске алып, мен азатарды князь секілді ылышты кшімен емес, бейбіт жолмен баындыран жн деп білгем, сондытан да Кенесарыны ткен кнсына кешірім срап, жааы хатыны кшірмесін Соыс министрі Чернышев пен вице-канцлер Нессельроде мырзаа жіберген едім ой, — Перовский алдындаы папканы таы атара бастады. — Сол ресми хатым мына ааз ой. «Мртебелі мырзалар, ереуіл йымдастырып бас ктерген асым лы Кенесары слтанны осы жіберіп отыран хатынан, егер патша азам оан кешірім істесе, оны бізге мойын сынып баынатынын здерііз де кріп отырсыздар». И, осы хатты аяында бдан былай арай Орынбор жеріне кшіп келген азатарды ісіне Сібір генерал-губернаторыны кіріспеуін тінген едім мен. Солай деп князь Горчакова Соыс министрі бйры та берген. Біра ол бйрыты князь алай арсы алды? Князь ашуа мініп маан хат жазан»… — Граф аырын езу тартып клімсіреді де Горчаковты хатын тауып алып ои бастады. — «Орынбора жататын ырыз-айсатарды басару осы уаыта дейін мені ойламаан ісім. Бар масатым Кенесарыны анйлы тобырынан з генерал-губернаторлыымды аман сатап алу болатын. ырыз-айсатара кне замандаыдай бостандытарыды айтарып перем деп сендіріп, зіні ел тонаушылыын бркей білген Кенесары бліншілігіні аупі кшті. Осы себептен, оай мал табудан грі, ескі замандаы еркіншіліктерін айтарып алуды арман етіп, оны соынан ергендер кп».

Граф таы ойлана алды.

«Орынбор Омбы емес. Мнда орыс оыандарыны демократшыл тобы бар. Ктерілген халыты Горчаковтай ана батырсам, сол зім сыйласатын, кейде пікірімен санасатын орыс оыандары не айтады? Оларды да ойын еске алу керек. Тркістан тарихы жніндегі ебектерімен йгілі болан, зіммен бірге жмыс істеп жрген В. В. Вельяминов-Зернов, орыс тсінік сздігін жасаушы В. Даль азатарды Россия империясыны ол астына кіруі тбі прогресшіл жол, сондытан оларды аруды кшімен емес, аылмен баындыру керек деген пікірде емес пе… Бл ойды осы Орынбор шекара Комиссиясыны бастыы боп кп жылдан бері ызмет істеп келе жатан генерал-майор В. Ф. Генс те олдайды. йтсе де осы генерал-майор ызы адам, зі Россия патшалыына баынбады деп азатара арсы соысады, сйтіп жріп оларды жетім балаларын йіне жинап жетімхана ашады. Жне жрттан жасырып азатарды тарихы мен этнографиясы жнінде ебек жазады. Блар аз боландай Орынбора айдалып келген полякты белгілі азаматтары да халыты ыраннан грі аылмен кндірген жн дейді. Осындай ойларын Мицкевичті жан аяспас досы, Орынбор музейін ашан Томаш Зан да, шекара комиссиясында ызмет істейтін дарынды аын И. В. Виткевич те ткен жылы зіме келіп ашытан-ашы айтты…

арамаымдаы аза елін ана батырып, ереуілін басанда кілдес сырластарым, Петербургтаы белгілі орыс дебиетшілері не айтады? зімні бауырым, белгілі жазушы Антон Погорельскийді бетіне алай араймын? Брі де ан тгуді жек креді, менен бірден безбей ме?».

Перовский таы да тнжырай алды.

«йтсе де мен з ойлааныма жеткен едім. Россия патшалыы мен аза еліні арасындаы айшылы ай трде бітетінін Кенесары да, мен де аны білмегенмен, зірге ан тгіс шабуылды екі жа бірдей тотатан едік ой… Батыс Сібір шекарасындаы анда-санда бр ете алатын жанжалды есепке алмаса, Орынбор шекарасындаы бекіністер мен казак-орыс станицаларын шабуын Кенесары біржола тотатты десе де болады… Оны есесіне патша азам ткен ырыншы жылы Кенесарыны бар кнсын кешіріп, амнистия берді… Жне айдалып, сотталып кеткен туан-туыстарын тегіс айтарды…»

Граф бірдеме ойына тскендей орнынан трегеліп темір шкафтан екінші бір папканы алды.

«И, и, патша азам мені тілегім шін зіні брыны указын бзан жо па еді? Ол указда…»

Перовский Указа кз жгіртіп ои бастады. Бл Бірінші Николай патшаны бір мы сегіз жз отыз сегізінші, азаша Ит жылы мамыр айыны бірінде берген Указы еді. Онда «ылмыстары шін арестант роталарына жіберілген азатар, мерзімді уаыттары біткеннен кейін де туан жерлеріне айтарылмай, скер ызметіне жарайтын сенімділері солдата беріліп, ал згелері Иркут губерниясына жер аударылсын», — деген.

«Патша азам осы мейірімсіз Указына арамай, — деді граф ішінен, — Кенесарыны сталып кеткен туыстарын, Улиханны лкен баласы байдолладан бастап босатып берді… Біра байдолла туан інісі — смрынны аа слтаны Шыысты еліне бармай, Кенесарыа келіп осылды. Неліктен? Патша азамны жасылыын білмегендігінен бе, лде зіні тоал шешесі, Шыысты анасы Айаныма деген штігін мытпааны ма?.. Айаным демекші, оны осыдан жиырма бес жыл брын Петербургта кріп едім ой… Марм Бірінші Александр патшаны туан кнгі тойында… Сол тойа арналан балда слулы жаынан Айанымнан еш йелді аспааны лі есімде… Оан зім секілді орыс- ты жас офицеріні брі ашы болып алан едік ой». Граф лденені есіне тсіріп клімсіреді. «И, сйткен слу Айанымды асырды аншыындай тас жрек деп кім ойлаан. Хандыа зімен таласан Улиді лкен йелінен туан байдолланы да, Улиді туан аасы Сартайды да Сібірге жер аудартан жо па? — Перовский таы клімсіреді. — Алайда Бірінші Александр патшаны сол тойын мір баи мыта алмаспын… Жетпіске таяп алан Ули зі секілді кіле а шашты шалдармен патша сарайыны бір салонында карта ойнап отыранда, биді дл ызу стінде. Айанымды з йіме алып кетіп едім-ау! Ах, жасты ша, жасты ша, сен азір алыстаы ай тріздісі ой, суле бар, ызуы жо…