— иянат кріп орланан жрт ашан да болса туекелшіл келеді. Бірі она татиды. Оны стіне Кенесары секілді тжірибелі олбасшысы болса… — Генс ойа шомандай сл кідірді, — Кенесарыны Созаты алатыны сзсіз. Бекініс абырасына шыатын жздеген баспалда істетіпті. Ол баспалдапен рмелейтін батырлар аза жігіттеріні арасында ашан да болса мыдап табылады.

— Сз жо, батыр халы! — деді Перовский, — тек бастары бірікпейді. Ру-ру боп немі таласады да жатады. Крінгенге баынуларыны бас себебіні зі де осында… — Василий Алексеевич кенет картаа брылды. Есіне патша азамны Кенесары Созаа бір жетіні ішінде жетіпті, деген сзі тсті. Ол картадан кзін алмай, — орта жолда Бетпадала, атпенен осынау жерді олар алай бір жетіде алды? — деді.

Генс клді.

— Бір жеті емес, бес кнні ішінде, Кенесарыны жетінші сентябрь кні лытау маында боланы ха. Оны хан сайлады ма, сайламады ма білмеймін, сол кні Алашаханны абіріні жанында слтанды олдайтын руды бар асаал, билеріні жиналуы рас. Ал он екінші сентябрь кні ол аурудан сау алан скерімен Созатан бір-а шыты. Кенесарыны кшіні зі осы шапшадыында, лан, киік секілді туан даласыны ой-шырын жасы білетіндігінде…

— йтсе де бес кнде… Перовский кенет картаа айта брылды. — Сонда ол ай жолмен жрген? Бетпадаладан с болып шып тті ме? азаты Сыра баратын ескі жолы мынау Балаш клі жаасы арылы теді… Не болмаса арамды басып отырады. Біра оан ат емес, тйе керек.

— Кенесары б жолы Алашаханны бдан трт жз жыл брын салан ескі срлеуімен жріпті. Оны маан кеше бізге хат келген бір сарбазы айтты. Егер білгііз келсе…

Перовскийді есіне а патшаны зіні Арал теізіне екі айда жеткені жайындаы кекесіні таы тсті. Ол абаын сл шытты да, «крсет» деп басын изеді.

— Біріншіден, ол бл жорыа басшы етіп Араны батырларын емес, м кешіп йренген Шмекей, Табын, Тртара руларыны тадаулы жігіттерін алан… — Генс картаны жанына келіп, оны зын крсеткішпен шылай, сол жорыа дл зі атынасандай тптештеп сйлеп кетті. — Олар мына ара Кегірдегі Алашахан мазарынан шыып, лытаудан жз отыз шаырымдай жердегі ара Жара келіп тнепті. Одан Сарысуды майтты о жаын жаалап отырып, жиырма екі шаырымдай жердегі Таймас батырды моласын басып, ыры бес шаырым тратын мына ыз моласы деп аталатын тса келіп азыра ат шалдырыпты.

— Бл ара шпке кедей, суа жарымаан жер секілді ой?

— Дрыс айтасыз, — деді Генс, — аза жылысы мндай жерде де оттай алады… Сосын жиырма жеті шаырымдай жердегі мына Сарт моласынан сл тменірек, Сарысуды Тасткел деп аталатын тсынан скер ары бетке тіп бір тнепті… Та ата алы ол айта ктеріліп Сарысуды сол жа жаасымен жріп отырып, отыз шаырымдай жерде тратын ара ыпша бейітіне келіп таы да ат шалдырыпты. Бдан рі кп кешікпей Ккжиде дейтін ркеш-ркеш мды ір басталады. Бл арада таыр сордаыдай емес, ркеш-ркеш шаылдарды арасындаы сай, ойпаттарда жзген, жыыл, шегел, баялыш, сексеуіл седі. Кей жерлерінде биіктігі бес сажындай жиде ааштары да шоырлана кездеседі. Анда-санда срылт тстес кішкентай ояндар мен иреледеген шаын ср жыландар кзге тседі. Ота-текте йірімен айдаланы басына ктеріп сатырлай шапан ара йрыты да круге болады. Осы шаылдарды арасындаы жерді лаш бойы азса, тщы су шыады. Осы арамен Ккжиде ойнауынан отыз шаырымдай жердегі Жаман орана жетесі.

— Бл оан хандарыны аза жеріне салан алашы ораны ой? — деді Перовский ойлана.

— И, — Генс лденені есіне тсіргендей сл кідірді де, айта сйлеп кетті. — Бл биіктігі трт, алыдыы бір жарым кездей, трт брышты шым дуал. Клденеі жиырма бес сажындай, зындыы да сондай. Дуалды оршай тередігі ш жарым, клденеі екі кездей ор азылан. Бір кезде оан хандары бл оранды азатардан керуен жолын орау шін салса, соы кезде аза ауылдарын шабу алдында тотайтын бекінісі еткен. Осы Жаман оранда бір тнеп Кенесары олы рі арай жріпті. Бархандар бдан рі кішірейе тседі, біра мал оты жоты асы. азса лі де тщы су шыады. Жаман ораннан Сарысуды сол жаын жаалай ызыл жыыл арылы отыз бес шаырымдай жер ткеннен кейін Сандыбайа штесіп ара Кегірден кшіп кеткен Бтеш батырды Теліклдегі ыстауыны стінен шыасы. Осы ыстаудан кейін, жаз-ы-трымы ар суынан ана пайда болатын, Сарысуа ятын, Ботыарын деген жыла кездеседі. Егер соны майтты жаасымен жріп отырса, ыры шаырымдай жердегі Айнамкл деп аталатын кгал шпті, амысты арасуа кездесесі. Одан рі арай Бетпадала басталады.

Генс сл тотап, картаа арады да:

— мытып бара жатыр екенмін ой. Жаман оран мен Бтеш ыстауыны арасында мынау Шыр ды деп аталатын ш ды жатыр. Бл дытарды суы тщы, млдір, біра ішінде шылау шп кп. Оларда трлі микробтар, инфузориялар бар. Байтабын батыр бастап келе жатан ол ыстыа шыдай алмай осы дытара тотап су ішкен екен, шетінен ауырыпты… — Ауыран скеріні кбін ызыл жыыл бойына ыстауа келген Найманны Бааналы еліне Кенесары алдырып кетіпті.

Генсті жас кезінде жарафиялы экспедициямен осы араны сан кезгенін білетін Перовский оны сзін блген жо. Тек тыдауда болды.

— Бетпадала алыстан араан адама, жан-жаынан он бес сажындай биіктене ктеріліп бір ттасан ызыл кре жар секілденіп крінеді. Алашы крген кісіге ол бір трлі суы, ссты… — Тек ішіне кіргенде ана аздап кілі орныандай болады. Сйтсе де шы-иыры жо таыр адамны зресін алмай оймайды, — деді Генс сзін айта бастап, — осындай ешбір сімдігі жо м мен таырды басып жріп отырса жетпіс шаырымдай ткенде Терісаан деген суы ма сііп кеткен сайа кездесесі. Одан жиырма шаырымдай жерде алдыда Айдарлы м сайы жатады. Бл арада ошаан, тйе жапыра секілді аздаан сімдік кездеседі. Дл осы жерде Шыырау деп аталатын тере ды бар. Суы мол. Біра Кенесары скері бл араа кідірмей, болдыра бастаан аттарына тркмендерше ойды йрыын жегізіп…

— у далада йрыты айдан алып жр? — деді Перовский, — лде бл арада ел бар ма?

— Жо. Олар жз ата жз ой таып алып жріпті… Содан Бетпадаланы кктей жз жиырма шаырымдай жер ткенде клденедей кездесетін Шу зеніні Беслан деп аталатын ткеліне келіп тотапты. Ар жаында Сырдария жері. Біра лі де м, лі де таыр. Суы ащы, шбі аз. Бесланнан он алты шаырымдай жерде Ажайытан клі бар. Б да ащы кл. Одан Иней мен лан аба адырларын басып отырып он жеті — он сегіз шаырымдай жердегі мына осдыа келесі. Бны да суы ащы, шбі мардымсыз. осдытан отыз шаырым барханды мды басып отырып, мына сусыз Шбар деген сайды бойындаы Жамандыа жетесі. Бны суы сл тщылау, біра тйе болмаса жылы ішуге келмейді. Бдан жиырма бес шаырымдай жерде Берді би моласы бар. Бл арада тщы сулы кішкентай сай бар. Жаасында азын-аула сімдік те жо емес. Кенесары олы Беслан ткелінен кейін кідірмей жріп отырып, тосан шаырым мды, шлді жерді кнні ыстыына арамай бір-а кнде алан. Осы кейде Берді би моласы, кейде л деп аталатын сайда ат шалдырып, здері тні бойы тыныып, та ата ар жаында жиырма бес шаырым жердегі Созаты тбінен бір-а шыан. Кн шыпай бекіністі оршап алыпты. Соза датасы Бабажан тіпті аннен-аперсіз жатса керек, бір нкері келіп «жау келіп алды, трыыз!» десе, «Созаа Кенесарыдан бтен жан бата алмайды. Кенесары айда, Соза айда!» деп жауап беріпті. Нкері: «Келген сол Кенесарыны зі!» — десе, «Шыраым, жылаысы келген бала кесіні саалымен ойнайды. лытауда хандыын тойлап жатан Кенесары с болып шып келмесе, айдан келеді, ойыныды ой!» — деп аырыпты.