“Usaqliq illrind biz sxsi soy k"ok"um"uz kifayt qdr maraq gostrmirik. Mn, balaca – M"usl"um Maqomayev lazim idi ki, usaq olarkn b"oy"uk bd"ul-M"usl"um"un hyati haqqinda onu taniyanlardan v onunla bir yerd olanlardan daha m"ufssl mimimatlar al. Getdikc usaqliq v gnclik illrind buraxdigim bosluqlari doldurmaga basladim. Taninmis babamin hyat v yaradiciligi mnim "uc"un x"ususi maraq ksb edirdi. Onun arxivin baxdim, mktublarini oxudum, n sasi is, babamin musiqilrin qulaq asdim. Heyif ki, mn onun hyati haqqinda yalniz dolayisi danisa bilirm, amma cox inamla dey bilrm ki, mnim babam b"oy"uk bstkar v dirijor olubdu. Mn, m"utlq onun yolunu davam etdirmliym. Hm bstkar, hm dirijor, hm d pianocu olmaliyam. Bu ideyani qiyabi olaraq mn baglamaq "uc"un dogulanda mn onun adini qoyublar. Bellikl, mn bd"ul- M"usl"um"un tam h"uquqlu adasi olmusam. Hmin zaman mnim eyniyasidlarim masin v qalaydan d"uzldiln oyuncaqlarnan oynadigi bir halda, mn babamin p"upitrini qarsima qoyub, lim qlm g"ot"ur"ub tsvv"ur"umd canlandirdigim orkestr rhbrlik edirdim”, -deyrk, – nv M"usl"um fikirlrini b"ol"usm"usd"u.

Babasinin hyat v yaradiciligi M"usl"um Maqomayevi daima maraqlandirib. O, babasindan qalan arxiv materiallarini diqqtl "oyrnib, dogma v yaxinlarinin babasi il bagli danisiqlarina qulaq asib, aldigi mlumatlari toplayaraq sintez edib v babasinin m"umk"un olan obrazini tsvv"ur"und v txyy"ul"und canlndirmaga, formlasdirmga calisib v bir sual trafinda hmis ill"uziya qurmaga sy g"ostribdi. Nhayt ki, m"ugnni, qismn d olsa “mnim babam nec olubdu?” sualina cavab tapa bilmisdi.

“Dogmalarimin dediklrindn bildim ki, babam olduqca sxavtli, liaciq, daltli, hmcinin, insanlara m"utmadi k"omk etmyi bacaran bir insan olubdu. "Uzeyir Hacibylinin Peterburqdan babama "unvanlandigi bir mktub indiy kimi bizim ail arxivind qorunub saxlanibdi. Hmin mktubda "Uzeyir dostu bd"ul-M"usl"um g"ostrdiyi maddi k"omkliy g"or tskk"ur"un"u bildirrk yazirdi:

–Mnim imkanim var ki, sakitc islriml msgul olum. Bunun mntiqi nticsidi ki, mn konservatoriyaya daxil oldum. B"ut"un bunlar "uc"un, g"ostrdiyin hqiqi k"omy g"or sn "urkdn tskk"ur edirm v bunun "uc"un sn borcluyam. Bu arzumun yerin yetmsi "uc"un sn rahatligini, hmcinin, saglamligini qurban verdin. G"orsn bacara bilcmmi, sn minntdarliq edim?”

Bu, mktub 1914-c"u ild yazilibdi. Hmin zaman gnc "Uzeyir musiqi thsilini konservatoriyada davam etdirmk "uc"un Peterburqa glmisdi. Hadislri bir qdr qabaqlayaraq demk olar ki, m"ugnni M"usl"um Maqomayev, sanki babasi bstkar bd"ul-M"usl"um"un prototipi olmaq mqsdini qarsisina mqsd qoymus v b"ut"un hyati boyu bu istiqamtd hrkt etmy "ust"unl"uk vermisdi.

“Babam, hm dostluq, hm d, "urkdn smimi jest etmyi bacaribdi. Bizd cox az adam tapilar ki, “Koroglu” s"ujetin operanin yazilmasi ideyasinin eyni vaxtda, hm Maqomayev, hm d Hacibyliy glmsini bilsin. N vaxt ki, babam, bu bard "oyrnir, hmn opera "uc"un yazdigi partiturani cirib atir v deyir:

"Uzeyir yaxsi yazar.

Buna rgmn babam, hm d xostbitli insan olubdu: dostu "Uzeyirdn frqli olaraq yaxsi kef ckmyi xoslayibdi. N vaxt ki, g"unah sahibi Z"ulf"uqar Hacibyli “kef ckmk "uc"un” o zaman ki, taksi-fayton il babamin arxasinca glirdi, onlar qaygili sift g"ostrib nnmi aldatmaga calisirdilar, guya ki, teatrda musiqi il bagli txirsalinmaz is var. Ancaq fayton, onlarin arxasinca l yellyn Baydag"ul xanimin g"orm hatsindn cixan kimi istiqamtini dyisirdi v Baki aktyorlari, asiqlari, xanndlri, musiqicilri yigisan sevimli restorana smt g"ot"ur"urd"u.

Deyilnlr rgmn, babam hmin vaxt yaxsi qazanibdi. O, mktbd m"ullim islyib, yaxsi pul alib, mhz buna g"or d yalniz "oz"u kef ckmirdi, hm d dostlarinin yerin, sasn d, restoranda masa arxasinda ylsn imkansiz musiqicilrin yerin hesab verirdi. Yaxsi yeyib-icdikdn sonra restoranin sahibindn tapancani g"ot"ur"ub kecmis Amerika barlarindaki kovboylar kimi bos butulkalarin bogazlarini nisan alirmis. Restoranin sahibi buna etiraz etmirdi, c"unki Maqomayev onun pulunu artiqlamasi il "odyirdi. Buna g"or d o, M"usl"um by idi!”

Azrbaycan dbiyyatina qhrmanliq dastani kimi daxil olan Bstkar, bu operani eyniadli dastan sasinda 1916-ci ild yazmaga baslamis, sr 1919-cu ild shny qoyulmusdu. Azrbaycan Xalq C"umhuriyyti d"ovr"und tamasaya qoyulan bu opera bd"ul- M"usl"um yaradiciliginda n m"ukmml sr hesab olunur. “Sah Ismayil” sri AXC d"ovr"und ilk opera olmaqla brabr, hm d hmin zaman Azrbaycan peskar musiqisinin trqisind hmiyytli rol oynamis, onun n vacib n"oqtsini d"uzg"un nisan vermisdi.

“Sah Ismayil” operasinin birinci redaksiyasinda mugamat improvizasiyalari "Uzeyir Hacibylinin ilk operalarinda oldugu kimi sas yeri tuturdu. Soz yox ki, bstkarin bu "uslubda opera yaratmasina sasli sbblr var idi. O zaman Azrbaycan tamasacilarinin m"urkkb opera formalarini dinlmy hazir olmadigini v musiqili teatra yenic clb olunan xalqin z"ovq"un yaxin olan musiqiy m"uracit etmnin zruriliyini bd"ul- M"usl"um nzrd tutmaya bilmzdi. Maqomayevin “Sah Ismayil” operasinin "uc redaksiyasi m"ovcuddu. 1930-cu ild bd"ul- M"usl"um operanin "uc"unc"u redaksiyasini yaradib. Hmin redaksiyada musiqi materiali vvldn sona qdr notla yazilmis skild tqdim olunur. Maqomayev klassik operanin b"ut"un sas formalarindan -ariya, ansambl, coxssli xor, hmcinin, Azrbaycan musiqisinin incilrindn sayilan zrb mugamlarindan “Ksm sikst” v “Qarabag sikstsi”ndn, "umumiyytl, milli musiqinin b"ut"un janrlarindan mhartl v y"uksk sntkarliqla istifad etmisdi…” (one)

bd"ul-M"usl"um Maqomayevin tarixi sxsiyyt olan Sah Ismayil haqqinda bu c"ur m"ukmml bir sr yaratmasinin k"ok"und, bstkarin musiqi nzriyysini yaxsi bilmsi, Azrbaycan musiqisin drindn bld olmasi, hmcinin, bir musiqici-dirijor kimi yetismsi m"usbt tsirini g"ostrmisdi. Bu is, "oz n"ovbsind obrazlar arasinda m"ohkm rabit qurmaga imkan yaradan sas lamt kimi qbul oluna bilr.

“Operanin sas ideyasi il laqdar olaraq, srin magistral dramaturji xtti bilavasit Sah Ismayil obrazi il six baglidi. Sah Ismayil obrazinin tsvirind bstkar iki "usuldan mhartl istifad edir: II, III v V prdlrd o, improvizasiya "usuluna m"uracit edir. I prdd is Sah Ismayilin atasina olan ehtiram v mhbbti, mhz opera musiqisin sciyyvi olan ariya janrinda bstlmisdi. Hmin ariyada, bd"ul- M"usl"um z"ovql s"ustr ladindan istifad edir. zmtli uvert"uranin ardinca gln v insanlari bilavasit Aslan sahin grgin hycanina clb edn operanin vvlind sslnn sahin ariyasi old vuqca di. Sahin "uryind olan "ol"um qorxusu musiqid hiss v hycanla tcss"um edilir. srin digr obrazlari da, ifadli musiqi materiallari il xaraktreriz olunubdu. G"ulzarin smimi lirik obrazi, “D"oy"usc"u qadin” rbznginin csartli, igid simasi tam dolgunlugu il burda ksini tapibdi”.

bd"ul-M"usl"um yaradiciliginda Azrbaycana, dogma vtn, Azrbaycan xalqina olan b"oy"uk v smimi mhbbt, sevgi bstkari b"ut"un yaradiciligi boyu izlmis v yeni srlr yaratmaga s"ovq etmisdi. Bu, Qbildn olan srlr bstkar trfindn, sasn, XX srin 15-ci illrinin vvllrind, onun "omr"un"un son g"unlrin qdr olan zaman ksiyi rzind bstlnmisdi.

Bstkarin nota aldigi “Sah Ismayil” v “Nrgiz” operalari, musiqili komediya janrinda rsy gtirdiyi “Xoruz by” operettasi, opera – balet formasinda yazdigi “Dli Muxtar” srlri (1936) Azrbaycanda ilk instrumental simfonik srlr hesab olunur. “Ceyran”, “Azrbaycan c"ollrind”, “Azad olunmus azrbaycanli qizinin rqsi”, “Drvis”, “Slal” rapsodiyalari, “RV-8” marsi, “Sur tsnifi”, “Yaz”, “Neft”, “May”, Tarla, G"ozlim, Durna